Капитал және жер рыноктары

Капитал – ол болашақтағы өнім көлемін өсіруге қажетті және ұзақ мерзімде қолданылатын ресурстар. Өндіріс процесінде қолданылатын машиналар, ғимараттар, көліктер, әр түрлі еңбек құралдары, шикізат қорлары физикалық капитал деп аталады. Адамдардың тәжірибесін, еңбек дағдысын және білімін адам капиталы дейді. Капитал қандай түрде болмасын, болашақта тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін керек. Сондықтан оны өндіргіш капитал деп те атайды. 

Өндіріс процесінде қолданылатын физикалық капитал уақыт өткен сайын тозады, моральды ескіреді, сынады, сондықтан оларды сатып алу, жаңарту және алмастыру үшін фирмаларға қаражат керек. Жұмыскерлерге кәсіптік білім алу үшін де шығын шығарып қаражат жұмсауға тура келеді. Яғни, фирмалар капитал қорын ұлғайту немесе жаңартуға қажетті қаржыны ақша нарығынан сатып алады.  Ол қаржыны ақша капиталы дейді. Ағымды мерзімдегі фирманың капитал мөлшерін оның капитал қоры дейді. Фирманың капитал қорының мөлшерін өзгертетін ақша ағымын инвестиция дейді. Сонымен капитал нарығындағы сұраныс – ол несие ақшаға сұраныс. Ал пайыз ставкасы несие құралдарының бағасы.

Несие құралдарын сату және сатып алу қаржы нарықтарында жүзеге асады. қаржы нарығында кәсіпкерлер мен үй шаруашылығы несие құралдарына сұраныс білдіреді. Кәсіпкерлерге несие жаңа капиталды қаржыландыру үшін керек болса, үй шаруашылығына ұзақ мерзімде қолданылатын заттарды, жер, үй және т.б. игіліктерді сатып алу қажет. Несие құралдарына мемлекет те бюджеттің тапшылығын немесе қоғамдық игіліктерді өндіретін объектілерді қаржыландыру үшін сұраныс білдіреді.

Несие құралдарын қаржы нарығында үй шаруашылығы ұсынады. Оларды жинақ жасаушылар десе, қаржы мекемелерін, қаржы қорларын, банктерді және т.б. мекемелерді несие алушылар мен жинақ жасаушылардың арасындағы делдалдар дейді. Пайыз ставкасы қаржы нарығындағы несие құралдарының ұсынысы мен оларға деген сұранысқа байланысты қалыптасады.

Капиталға сұраныс қисығы жоғарыдан төмен қарай еңкіш болады. Оны 12.1.1. суретінен көруге болады. Тік осьтің бойында капиталдың шекті өнімін көрсетеміз, ал көлденең осьтің бойында инвестиция көлемі көрсетілген. Басқа факторлар (еңбек, жер) тұрақты болса, капитал саны көбейген сайын оның шекті өнімділігі төмендей бастайды.

Әрбір несие пайызының ставкасына сәйкес келетін капиталға сұраныстарды қоссақ, несие құралдарына нарықтық сұраныс қисығын алуға болады.

Капиталды қолданудан түсетін табыс пен пайыз ставкасын салыстыра отырып шешім қабылдау – инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың бір әдісі. Бірақ капиталға сұраныстың бұл моделі өте қарапайым құрастырылған. Күнделікті тәжірибеде фирмалар мен олардың менеджерлері үшін инвестициялық жобалар туралы шешім қабылдау оңай іс емес. Фирмалар инвестицияға жаңа капиталдың көмегімен болашақтағы пайдаларын өсіру үшін сұраныс білдіреді.

Біріншіден, капитал басқа өндіріс факторларына қарағанда, ұзақ уақыт қолданылады. Сондықтан капиталға сұраныс білдіру туралы шешімге уақыт факторының әсерін ұмытпаған жөн. Екіншіден, капиталды бүгін сатып алады немесе жалдайды, ал оны қолданудан түсетін пайданы біраз уақыт күтуге тура келеді. Яғни, кәсіпкерлер үшін болашақтағы табыс белгісіз. Бұл капитал нарығындағы тәуекелдің, инвестиция туралы қабылданатын шешімге әсер ететін негізгі фактордың бірі екенін көрсетеді.

Инвестициялық шешім қабылдау үшін бір нақты мерзім уақытында капиталға шығатын шығынды болашақта күтетін пайдамен салыстырады. Мысалы, сізге қазір 100 теңге бар делік. Оны сіз бір жылға қарызға бердіңіз. Қазіргі 100 теңге бір жылдан кейінгі 100 теңгеден қымбат болады. Неге? Оның үш себебі бар: біріншіден, инфляцияның нәтижесінде қазіргі 100 теңгенің сатып алу қабілеті бір жылдан кейін төмендеп кетуі мүмкін; екіншіден, егер пайыз ставкасы 10 пайыз болса, қарыз алушы бір жылдан кейін 100 теңгені қайтару үшін қазір банкке 90 теңге ғана салса болғаны; үшіншіден, қарыз алушы сізден алған ақшаны әр түрлі себептермен қайтара алмауы да мүмкін. Яғни, қарыз бере отырып сіз тәуекелге барып отырсыз.

Осы себептерге байланысты ақша капиталының құнын уақытаралық анықтау қажеттілігі пайда болады. Капиталға төленетін пайызды жинау арқылы негізгі соманың өсу процесін күрделі пайыздық есептеу деп атайды. Пайызды жинау нәтижесінде алынған соманы болашақтағы құн дейді. Алғашқы соманы ағымды құн дейді. Сіз 100 теңгеңізді екінші деңгейдегі банкке салдыңыз, жылдық пайыз ставкасы 10. 100 теңге ағымды құн болса, күрделі пайызды анықтау мына формуланың көмегімен есептелінеді:

                              t

NVF = NPV (1+r)   ,

мұндағы NVF – болашақтағы құн, NPV – ағымды құн, r – пайыз ставкасы, t – жылдардың саны.

Егер пайыз ставкасы 10 болса, бір жылдан кейін 100 тенге 110 тенге болады, екі жылдан кейін – 121 тенге, ал үш жылдан кейін – 133,1 тенге.

Енді үш жылдан кейін 133,1 тенге алу үшін бүгін қанша тенгені банкке салуыңыз керек? Болашақтағы құнның ағымды құнын анықтауды дисконттау дейді. Бұл күрделі пайызды есептеуге қарама-қарсы әдіс. Дисконттау әдісі арқылы болашақтағы құнның ағымды құнын анықтау үшін болашақтағы құнды 1+ пайыз ставкасына бөлеміз.

                             t

                     FV

NPV = --------  t        

                     (1+ i)

Мұндағы  i  - дисконт ставкасы, FV – болашақтағы құн.

 Ұзақ мерзімді инвестицияның тиімділігін анықтау үшін инвестициядан болашақта күтілетін табыстың дисконтталған құнын инвестицияның көмегімен салыстырады. Егер күтетін табыс инвестиция шығынынан артық болса, инвестициялық шешімнің тиімді болғаны. Егер ағымды жылдағы        (t =0) инвестицияның көлемі – I, R – күтілетін табыс, С – инвестиция шығындары болса, ағымды құн:

                       R1 - C1        R2 – C2                                    Rn – Cn

NPV  =  - 1+ -------   +  -------  2    + . . . +  -------   n 

                       1+ i           (1+ i)                    (1+ i)     

Егер  NPV > 0 болса, инвестицияның ұтымды болғаны. Ал, егер NPV < 0  болса, инвестицияның тиімсіз болғаны. Ағымды құнның мөлшері дисконт ставкасының функциясы:

NPV= NPV (i)

Дисконттау әдісі кез келген кәсіпкерлік шешімдерді қабылдау барысында маңызды рөл атқарады. Инвестиуһцияның тиімділігін анықтау үшін табыстылықтың ішкі нормасы (IRR) деген көрсеткіш те қолданылады. Оның мөлшері жалпы ұтыс шығынға тең болғандағы дисконт ставкасына тең болады.

Сақтық қорды ұсыну әрбір тұтынушының болашақтағы тұтыну мен қазіргі тұтынуды таңдауына байланысты анықталады. Тұтынушының шешімі оның табысына, қалауына және нарықтағы пайыз ставкасына байланысты қабылданады. Тұтынушы өз бюджетінің шеңберінде, қалауына байланысты болашақтағы тұтыну мен қазіргі тұтыну арасында таңдау жасайды. Ол шешім қабылдағанда өзінің тұрмыс жағдайын мейлінше жақсарту мақсатын көздейді деген жорамал жасаймыз. Енді тұтынушының шешімін бізге белгілі талғампаздық қисығы мен бюджет сызығы арқылы көрсетуге болады. Тұтынушының уақыт аралаық теңдігін 12.2.1. суретіндегі графиктен көреміз.

12.2.1. суретіндегі С1 – қазіргі тұтыну, С2  - ағымды табысты болашақта тұтыну. АВ- тұтынушының бюджетті сызығы немесе бюджеттік шектелу шекарасы. Тұтынушының табысы 20 000 тенге. Егер тұтынушы В нүктесінде болса, ол барлық табысын қазіргі тұтынуға жұмсайды, жинақ қор жасамайды. Егер ол А нүктесінде болса, барлық ағымды табысын болашақтағы тұтынуға сақтайды. Бірақ осындай жағдайдың болуы мүмкін емес. Тұтынушы өзінің қалауына байланысты АВ бюджет сызығының бойымен таңдау жасайды. Е нүктесінде тұтынушы ағымды табыстың 18 000 тенгесін қазір тұтынады және 2000 тенгені сақтау қоры ретінде болашақтағы тұтынуға бағыттай отырып тепе-тең жағдайда болады. Егер пайыз ставкасы  10-ға тең болса, тұтынушының болашақтағы тұтынушы тұтыну деңгейі 2200 тенгеге болады. Тұтынушыны сақтық қорды ұсынуға ынталандыратын негізгі факторға нарықтағы пайыз ставкасы жатады.

Нарықтағы пайыз ставкасының өзгерісі екі әсер туғызады: табыстың өзгеру әсері мен алмастыру әсері. Пайыз ставкасынң өсуі болашақтағы тұтынудың альтернативті құнын төмендетеді. Болашақтағы тұтынатын теңгенің ағымдағы құнының төмендеуі тұтынушыны қазіргі тұтынуды болашақтағы тұтынумен алмастыруғ