Еңбек нарығы: түсінігі мен оны реттеу механизмі

Еңбек нарығы: түсінігі мен оны реттеу механизмі

Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық қатынастар жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлері сияқты еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады. Еңбек нарығында екі жақты байланыс болады: жұмыс күші иесі – еңбекті сатушы, жұмыс беруші – еңбекті сатып алушы. Еңбек нарығында жұмыс күшін сатушы мен сатып алушылар арасындағы қатынас заңды түрде – келісім-шарт арқылы және еңбек заңдарына сәйкес тіркеледі. Еңбек ұсынысы нақты жалащқы өскен сайын өсіп отырады.

Американ экономисі П.Самуэльсонның теориясы бойынша қоғамдағы жұмыс күшінің жиынтық ұсынысы төмендегі көрсеткіштермен анықталады:

-         халықтың жалпы санымен;

-         жалпы халық санының ішіндегі еңбекке қабілеті бар халықтың үлесімен;

-         белгілі бір мерзімдегі жұмыс уақытының орташа санымен (апта, ай, жыл);

-         халықтың сапалық құрамымен, яғни мамандық дәрежесінің құрамына сәйкес. (Самуэльсон П. Экономика Т.1.М.: НПО «Алгон», 1992.)

Еңбек нарығына тән қасиеттер:

-         жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);

-         әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы);

-         еңбек нарығында бірде-бір кәсіпорын және бірде-бір жұмысшының үстемдік ете алмауы;

-         жұмыс күші жалақының мөлшерімен бағаланады.

Еңбек нарығындағы тұрақтылықты сақтау үшін келесі шарттарды орындау керек:

-         қызметкерлер мен жұмыс берушілер экономикалық еркіндігі және қызметтегі тұрақтылығының сақталуы;

-         жұмыс берушінің жұмыс күшінің саны, сапасы жөнінде хабардар болуы, шешім қабылдау еркіндігі мен жұмыс күшін жұмысқа алу және жұмыстан босату құқығы;

-         жалақының өсуіне кедергінің болмауы, себебі ол сатып алушы мен сатушы арасындағы басты реттеуші болып табылады;

-         жұмыс күшінің еркін қозғалысы, оның қоғамдық қажеттіліктерінің өзгеруіне сәйкес біліктілігінің өзгеруі және миграциялық қатынасы.

Жұмысбастылық пен еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мен әдістері

         Еңбек нарығын реттеуде мемлекет тікелей араласады: ол еңбек туралы заң қабылдайды, еңбекақының ең төменгі мөлшерін белгілейді, жұмысбастылық, қайта даярлау бағдарламаларын қабылдайды, еңбек субъектілері арасындағы келіспеушіліктерді делдал ретінде келістіреді және т.с.с. Сондықтан еңбек нарығы өзіндігінен реттеле алмайды. Осы жағдайлар қазіргі кезде еңбек нарығында 3 субъект бар екендігін білдіреді: жалдамалы жұмыскерлер, жұмыс беруші фирмалар және мемлекет.

         Жұмысбастылық пен еңбек нарығын реттеудегі мемлекеттің негізгі бағыттары мен әдістері өте көп. Олар елдегі нақты экономикалық жағдайға байланысты еңбек нарықтарында пайда болатын мәселенің күрделілігіне қарай анықталады. Олардың ішіндегі ең көп қолданатын бағыттар мынадай:

1.     Жаңа жұмыс орындарын құру.Ол әр түрлі жолдармен іске асырылады: болашағы бар және жоғары мультипликаторлық әсер беретін өндіріс салаларында жаңа тиімді жұмыс орындарын ашқан жұмыс берушілерді ынталандыру; еңбекпен қамтамасыз ететін органдарды қаржыландыру және т.б.

2.      Шағын бизнесті қолдау және дамыту. Жұмыс орындарының (жұмыспен қамтамсыз етудің) ең көп санын шағын кәсіпкерліктің дамуы қамтамасыз ететіні блгілі. Әсіресе жеке еңбек іскерлігі,кооперативтер құру, шаруа қожалықтары сияқты нысандарды дамытуда үлкен рөлі атқарады. Сондықа шағын бизнесті қодау негізгі бағыттардың бірі болып табылады.Мәселен, көптеген дамыған елдерде жеке кәсіпорын ашамын деушілерге субсидиялар; жеңілдіктер мен арендаға гимараттар алу және лизинг негізінде техникамен  қамтамассыз етуге көмектер беру қарастырылады.Кәсіпкерлікті белсенді қолдау саясаты нәтижесінде АҚШта шағын кәсіпорындар санының өсуі қарқынынан асып түскен.

3.     Кадрларды кәсіптік дайында мег қайта дайындау ауқымының кеңейюі. Бұл екі мәселені бірдей шешуге мүкіндік береді: жұмыс күшінің ұсынысын азайту және экономика өзгеріске толы жағдайында оның білім деңгейі мен тәжирбиесінің жоғарлауына мүмкіндік береді.

4.     Қоғамдық жұмыстарды