Баға саясаты

КІРІСПЕ

Нарықтық механизмнің негізгі элементтерінің бірі – баға. Нарықтық баға өндірушілердің және тұтынушылардың  өз арасындағы бәсеке нәтижесінде қалыптасады. Бұған бәсекеден басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Жалпы нарық бағасына нарыққа қатысушылардың бәрі де әр түрлі деңгейде тәуелді болады, әсіресе сұраным мен ұсыным нарықтық баға әсерінен қалыпты жағдайдан тез ауытқиды. Сондықтан да нарықтық бағаның құрылуын, қалыптасуын және оның ауытқу заңдылықтарын біліп отыру, әр фирманың табысты тұрақты алуына және өндіріс  бағытын жетілдіруге негіз бола алады. Міне, әр салада, әр сферада және әр тауар түрі  бойынша бағаның құрылуының маңызы мен маңыздылығы осында десек, артық айтқандық емес.

Бағаның құрылуы пәні жоғары оқу орындарындағы көптеген мамандықтар бойынша оқу бағдарламасына еніп отыр. Бұл пәннің негізгі міндеттері: өндіріс, тауарды өткізу, құнның  қалыптасуы, жалпы ішкі өнім мен ұлттық табыстың өндірілуі, оның бөлінуі және пайдаланылуы, баға түрлері, олардың негізгі принциптері мен есептеу жолдарын  анықтау. Жалпы баға – күрделі экономикалық категория. Сондықтан да баға теориясын түсіну және оны нақты практикада іс жүзінде  қолдана білу болашақ мамандар үшін аса қажет.  Өйткені, Қазақстан Республикасы жағдайында бағаның  құрылуының өзіндік ерекшеліктері бар. Атап айтсақ, бағаның құрылуы өндіріс және айналым шығындары негізінде және бағаның нарықтағы сұраным мен ұсынымның өзара әрекеті негізінде құрылуы, бағаның нарықтық қатынастардағы орны, баға құрылымының механизмі және оның өзіндік сипаты тұрғысындағы өзекті мәселелер бәсекелестік ортаға тікелей әсер етеді. Сондай-ақ экспорт және импорт тауарлары мен қызмет көрсету түрлерінің сыртқы сауда бағасы және ұлттық баға жүйесі, сыртқы  сауда бағасының жіктелуі, экспорт және импорт тауарларының ішкі бағасы және оның қалыптасу тәсілдері мен принциптері, сонымен қатар экспорттық және импорттық қосымша, сараланған валюта коэффициенті, оның мәні және есептеу тәсілдері, Қазақстан Республикасына ТМД елдерінен әкелінген тауарлар бағасын есептеу әдістемесі де экономикадан өзіндік орын алады.

Жұмыстың негізгімақсаты:

Қазақстан Республикасындағы тауарларға баға қалыптастыру саласын дамытудың актуалды мәселелерін табуға ұмтылыс және мемлекеттік нарықтық саясатының мазмұнын талдау.

Жұмыстың негізгі міндеттері:

-          маркетинг жүйесіндегі қызмет көрсету мен тауарлардыңалға жылжуын қамтамасыз етумәселелерін ашып көрсету;

-          маркетингтегі баға саясатыныңтауармен қызмет көрсетудіңдамуында кері әсер туғызатын факторларды көрсету;

-          маркетинг жүйесіндегі тауармен қызмет көрсетудіңқалыпты деңгейде дамуы үшін баға саясатының  мазмұнын талдаужәне оны іске асыру;

1 тарау. Маркетингтегi баға қалыптастыру саясаты.

1.1 Баға нарықтық шаруашылық категориясы ретінде.

Нарықтық экономика жағдайында баға қалыптастыру µте к‰рделi процесс.

¤нiмге қойылған баға табыстың д±рыс т‰суiн қамтамасыз етуi керек жєне ол кєсіпорынның шығындарын жауып, пайда єкелуге тиiстi.

¤з еркiмен бағаны кµтерiп, нарықтан тыс қалған фирмалар, ал керiсiнше бағаны тµмендету арқылы кµптеген қолайсыз жағдайға кездескен фирмалар iс-ж‰зiнде кµптеп кездеседi.

Баға - µндiрушiлер мен сатушылар т±рғысынан т±тыну қ±нының бағаланған µлшемі деп есептелiнедi. Б±л анықтамада ‰ш жағдай маңызды.

Бiрiншiден, баға, оған енген қоғамдық қажеттi еңбек шығындарымен емес тауардың т±тыну бағасымен байланысты.

Екiншiден, баға т±тынушылар мен емес, µндiрушiлер мен  немесе тауар сатушылардың ±сынуы жєне  бағалауымен байланысты. Т±тынушы шешім қабылдағанда  тауардың т±тыну қ±нының бағасын ескереді жєне ол факторлардың єсерімен анықталатын максималдық шекарадан аспауы тиісті.

‡шiншiден, бағаның мµлшерi тауардың немесе оларды ±сынушылардың т±тынушыларға қаншалықты жақындағанына байланысты. Сондықтан, µндiрушiлер мен т±тынушылардың арасындағы кез-келген аралық µткiзу арналары қ±нды ±лғайтады.

Компания µзінің тауары ‰шін с±райтын бағаның тµменгі деңгейін µндірістік шығындар бойынша анықтайды. Компания  µндіріс шығындарын, таратуға кететін шығындарын жєне  тауарды сатуға кететін шығындарын орнына келтіретін ғана емес, тєуекелділік пен к‰ш-жігері ‰шін жеткілікті пайда  єкелетін баға белгілеуге тырысады. Бағақалыптастыру стратегиясында шығындар маңызды элемент ретінде қарастырылады. Кµптеген компаниялар  µз салаларында  µте тµменгі шығынға жетуге талпынады, себебі онда ол тµменгі баға белгілей алады да, соның нєтижесінде сату мен пайданың деңгейін арттырады.

Шығындардың екі т‰рі болады – т±рақты жєне µзгермелі.

Т±рақты шығындар - µндіріс кµлемімен µткізуге тєуелсіз шығындар. 

Мысалы, ай сайын тµленетін жалгерлік жєне жылжыту ‰шін тµлемдер, несие ‰шін пайыз тµлемдері жєне қызметкерлердің тµлем ақылары µндіріс кµлемімен байланысты емес.

¤згермелі шығындар µндіріс кµлеміне тікелей байланысты.

¤ндірістің белгілі деңгейіндегі т±рақты жєне µзгермелі шығындардың сомасы валдық шығындарды қ±райды.

Баға белгілеу проблемасына фирмалар єрт‰рлі жолдармен келеді. Шағын фирмаларда бағаны басшылар тағайындайды. Ірі компанияларда баға белгілеу проблемасымен бµлімше басқарушылары жєне тауар ассортиментінің басқарушылары айналысады. Бірақ б±л жағдайларда да жоғарғы  басшылар баға саясатының жалпы бағытын жєне мақсатын анықтаумен  қатар,  кµпшілік жағдайда  тµменгі эшелон  басшыларының ±сынған  бағаларын бекітеді. Баға факторы шешуші роль атқаратын салаларда  (темір  µндіру компаниялары, аэрокосмос µндірісі, м±най компаниялары т.б.)  фирмалар кµбіне баға қалыптастырушы бµлімдерді қ±рады жєне олар тиімді бағаларды белгілейді, немесе басқа бµлімшелерге осы с±рақ бойынша кµмек кµрсетеді.

1.2 Нарықтағы баға қалыптастырудың түрлері.

Нарық типтеріне байланысты сатушы  баға қалыптастырғанда  єрт‰рлі деңгейдегі еркіндікте болады.  Экономистер нарықтың тµрт т‰рін бµліп кµрсетеді жєне єрқайсысы  баға қалыптастыру бойынша µз шарттарын ±сынады.

1. Таза бєсекелестік нарығы±қсас тауар µнімінің, мысалға, бидайдың, мыстың, бағалы қағаздардың кµптеген сатушыларынан жєне сатып алушыларынан қ±ралады.  Бірде - бір жеке сатып алушы не сатушы нарықтағы к‰нделікті тауардың  баға деңгейіне ‰лкен ықпалын  тигізе алмайды. Сатушы нарық бағасынан жоғары баға да с±рамайды, себебі сатып алушылар қажетті тауар кµлемін керегінше осы нарықтан ешқандай кедергісіз нарық бағасымен  сатып ала алады. Сатушылар нарық бағасынан тµмен баға да с±рамайды, µйткені барлық  тауарын нарықтағы бағамен сата алады. Б±л нарықта маркетингтік зерттеу,  тауарды дайындау, баға қалыптастыру, жарнама жєне  µткізуді ынталандыру  минимальды болады, бірақ та м‰лдем нольге жеткізбейді.

2. Монополиялық бєсекелестік нарығы келісімді біркелкі нарықтық бағамен емес кең диапазонды бағалармен жасайтын сатып алушылармен, сатушылардан қ±ралады. Баға диапазонының болуы сатушылардың, сатып алушыларға тауарлардың єр т‰рлі варианттарын ±сыну м‰мкіншілігінде. Реальды б±йымдар бір-бірінен сапа, касиеті, сырт безендіруі бойынша айырмашылықта болады. Айырмашылық тауарға қосымша атқарылатын қызметтерде де болуы м‰мкін. Сатып алушылар ±сыныстардың айырмашылығын кµретіндіктен єр т‰рлі тауарға єр т‰рлі баға тµлеуге дайын. Бағадан басқа кейбір айырмашылықта болу ‰шін сатушылар єр т‰рлі т±тынушылар сегменттеріне т‰рлі ±сыныстар дайындауға тырысады жєне тауарларға маркалық атау беру тєжірибесін, жарнаманы жєне жеке сату єдістерін кеңінен пайдаланады. Бєсекелестердің кµп болуына байланысты олардың маркетингілік стратегиясы єр фирмаға тигізетін ықпалы олигополистикалық нарық жағдайынан тµмен болады.

3. Олигополистикалық нарықбаға белгілеу саясатына жєне бір-бірінің маркетингілік стратегиясына µте сезімтал біршама сатушылардан қ±ралады. Тауарлар бір-біріне ±қсас та (болат, алюминий), ±қсас емес те болуы м‰мкін (автомобильдер, компьютерлер). Жаңа талапкерлердің нарыққа енуі µте қиын болғандықтан сатушылардың саны кµп болмайтын. Єр сатушы бєсекелестің стратегиясына жєне қимылына дереу қарсы єрекет кµрсетеді. Егер қайсы бір болат қорыту компаниясы µз бағасын 10 % тµмендетсе, сатып алушылар дереу осы компанияға ауыса бастайды. Басқа болат µндірушілер б±л жағдайды ескеріп не бағаны тµмендетуі, не атқаратын кызмет санын, не кµлемін µсіруге тиіс. Олигополистер  бағаны тµмендету арқылы ±зақ уақытқа созылатын нєтижеге жететініне ылғи сенімде бола алмайды. Екінші жағынан  ол