МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ РЕФОРМАТОРЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ

Ғасыр басында көтерілген мәселе бүгінгі таңда да осы маңыздылығын жойған жоқ. Уфа губерниясынан сайланған қазақ С. Жантөре көп мәселеде қазақ жерінен келген депутаттармен пікірлес, бір көзқарастарда болды. Оларға Қазақстандағы аграрлық мәселеде қазақ емес депутаттар арасынан бұған Ш. Сыртланов, Т. Седельников, В. Недоносков, Н. Бородин т.б. белсенді қолдау көрсетті. Бұлардың соңғы екеуі казактар қауымының өкілдері еді.

Аграрлық жағдайға байланысты қалам тартқан Т. Седельниковтың көзқарасына арнайы тоқталып өтуді жөн көрдік.   Т.   Седельников   өлкедегі   аграрлық  жағдай   жөнінде мейлінше мақсатты да дәйекті пікір білдіруге тырысты. Бұған өзінің жазғанындай, жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселе жағдайларымен жан-жақты және мұқият таныс болуы мүмкіндік берді. Ол осы еңбегінде белгілі аграршы А. Кауфманның көзқарастары мен тұжырымдарын сынға алды.Т. Седельников Қазақстандағы жер иелену мен жер пайдаланудың заңды нормаларын тәртінке келтіруді басты мәселе етіп қойды, бұл ретте ол объективті табиғи-тарихи жағдайлар әсерімен қалыптасқан нормаларға сүйенді. Т. Седельников Мемлекеттік Думада сөйлеген сөзінде және өзінің бұл көзқарасын кейін өз кітабында жинақтап баяндады. Қазақ халқының империяның мемлекеттік және әкімшілік органдарындағы мүддесінің толық бүрмалануын атап көрсете отырып, Т. Седельников былай деп жазды: «Бүл жүйенің     ең     басты     кемшілігі,     дә^іірек     айтсақ,     түбегей^і қателігі — қазақ жерінің нағыз иесі мен билігін жургізушісі жекелеген      ауылдар, болыстар  немесе   уездер  емес, мемлекеттің сенімі бойынша түтастай алғандағы бүкіл қазақ халқы    болып    табылатындығы   жөніндегі    талассыз    фактіні толық бүрмалануы, ал бұл жүйенің ең басты әділетсіздігі -шынында   да   жері   өте   көп   адамдардан   үлесін   тартып   ала отырып,   бұл   жүйенің   жер   жетпейтін   немесе   тиісті   үлесі мүлде   жоқ   адамдардың   ауыр   да,   қиын   жағдайын   сорақы түрде бұрмалауында» [1, 45 c.]

Қоныс аудару саясатындағы тағы бір жәйт — Ресей империясындағы мүсыдмандырға барынша қысымшылық көрсетілуі болды. Бұл жайында Ш. Сыртланов : «… Түркістан өлкесінде мұсылмандарға жылжымайтын мүлікті сатып алуға тыйым салынған, ал онда қызметші мұсылмандар өте көп -олардың бір де бірі өзіне үй немесе жер сатып ала алмайды» деп көрсетеді.

I Мемлекеттік Дума таратылғаннан кейін, оның кембір мүшелері мәжілістерде қаралған мәселелер бойынша өздерінің пікірін білдіретін мақалалар жинағын шығарды. Ол жинақта басқа да депутаттардың көзқарастарын байқауға болады. Мысалы , Г. Гейден (халық бостандығы партиясынан) ^жерге құқық — бұл қайыршылықты теңестіру» — деп жазса, ал А. А. Кауфман империядағы орыс емес халықтарды жерге орналастыру туралы өз пікірін былайша білдіреді: «Бұратана халақтардың жер аумақтары қаншалықты кең байтақ болса да, бәрінен бұрын солардың өздеріне тиесілі хәм әзірге толық қанағаттанғанша, жерге орналастыру аяқталмайынша олардың бос жерлеріне үлесі аз шаруалардыкөшіруге жол беру мүмкін емес»

Аграрлық мәселелерді талқылауда аграрлық заң жобасын әзірлеу жөніндегі комиссия құрамында өткір пікірталастар болды. Комиссияның ұлттық құрамы туралы мәні жағынан маңызды мәселе келтіргенде Ш. Сыртланов комиссияға басқалармен бірге қазақ халқының өкілдерін сайлауды талап етті. Түбі бір түрк этносының бір тармағы башқүрт халқының адал  перзентінің кейіыгі тағдыры бізге беймәлім.

I Мемлекеттік Дума қүрылысы жағынан батыс парламенттеріне тән белгілері мен қағидаларына ие болды. Дума қабырғасында құрылған фракциялар мен топтар үстанған саяси бағдарламалары бойынша ұлт, халық мүдде-мақсаттарын білдірді [2].

I Дума кезеңінде бастамасы қаланған мұсылман фракциясы ұлт зиялыларын біріктіріп, Дума шеңберінде өзекті мәселелерді ұштайды.

II  Мемлекеттік Думаға  сайлау додасы  Қазақстанда  1907 сылдың   қаңтар,   ақпан   айларына   келді.   Сайлау   I   Думаға айланү   заңдарымен,   яғни   1905   жылдың   6   тамыз   бен   11 селтоқсандағы заңдар негізінде өтті. Сайлау     мересіне     жеткен     соң,     кадеттердің    үстемдігі йқындалды. Ақмола   облысынан   II   Думада   социал-демократ   А.К. Виноградов    және    алғашқы   Дума    мүшесі    И.П. Лаптев, Семейден Н.Я. Коншин мен Т. Нароконев, Торғай облысынан А.Қ. Бірімжанов және социал-демократтар партиясынан И.О. Голованов,    Орал    облысынан    партиялығы    жоқ    Ф.А. Еремин, И.И. Космодамианскии және заңгер, конституциялық-    демократиялық партия мүшесі  Б. Б. Қаратаев,    Сырдария    облысынан социал-демократ   И.А. Колендзян мен партиялығы жоқ Т. Алдабергенов өкілдік етті.

II     Думадағы қазақ жеріндегі тілге  тиек болған жер, жергілікті  басқару, діни бостандық, ағартушылық,   «сот төрелігі» мәселелері   бойынша   ел   қалаулылары   сынды   да өткір пікірлерін ұсына алды.

Құрамдық жағынан патша еркіне сай келмеген II Думаның таратылуына социал-демократтар фракциясына құрастырылған жаласы желеу болды.

III «патшалық» Думаның  өмірі 1907 жылдың 1 қарашасынан басталды. Жаңа сайлау заңы бойынша сайлану құқығынан   айрылған   Қазақстан, Орал   казактарынан басқа, Ресейдің саяси, экономикалық өмірінде белді орнын жоғалтпады. Қазақстан Дума қызметіне фракциялар арқылы байланыста болды.

III Дума кейінірек IV Дума шақырылымдары құрамдық сипатымен-ақ саяси көзқарастары патша үкіметі саясатымен бір сарындағы депутаттардың басымдығымен белгіленді [3, 32 c.]

III- IV Дума патша саясатын жүзеге асырушы құрал ретінде іс атқарды. Үкімет Дума демеуімен аграрлық реформаны жүзеге асыруға, қоныстандыру қажеттіліктері үшін миллиондаған субсидияларға қол жеткізді, төніп келе жатқан бірінші дүниежүзілік соғыс қамына қаражат алды.

«1917 жылдың қазанында Уақытша үкімет қарулы көтеріліс салдарынан тағы да мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының жаңа жүйесін құру жөнінде мәселені көтерді. Бұл мәселенің шешіміне 1917 жылдың 25- 26 қазанында Петроградта жиналған II Бүкілресей Кеңестер съезі алды. Бүл орган әрекетінің заңдылығы күмән туғызады».

Бірінші дүниежүзілік соғыс қазақ даласын да айналып өтпей, ыстық лебі шарпып өтті. Бүл кезеңді «колониальные окраины Россииской империи, в том числе Казахстан, были втянуты в эту мировую бойню в качестве поставщиков различного сырья и материалов, а с 1916 года как поставщика рабочей силы (коренного населения) для тыловых работ, компенсируя тем отток из метрополии части рабочих, прмзванных в действующую армию» деп белгілеуге болады [4, 65 c.].

Үкіметтің Негізгі заңның 87 бабын пайдаланып, жүргізген саясатына кейіген солшыл депутаттардың бірі: «Кто у нас законодатель? Кто? Законодательное учреждение или правительство? Ответ ясен сам собой: правительство — вот настоящий законодательный орган. Правительство все вермишельное представляет разрешать вам, ваш портфель полон тысяч мелких, ничтожных, никчемных законопроектов, а все значительное, все важное оно само разрешает в чрезвычайном порядке» деп, оңшыл жаққа пікірін білдіреді.

Дума қабырғасында ел мұқтаждығы мәселелерін көтерген, мұсылман фракциясының мүшесі Ә. Н. Бөкейханов, «Қазақ» газетін ұлтты діни-рухани бірлікке шақырудың ұйытқысына айналдырады.

Осылайша, әлеуметтік, саяси топтардың күрес алаңына «барометріне»² айналған Дума 1917 жылдың сәуірінде өз кызметін тоқтатады. Сөйтіп ұлттық тарихымыздың сөресінде өз орнын тапқан Мемлекеттік Дума кезеңі ел зиялыларының шыңдалу мектебіне айналып, өкілдік, заң шығарушы органдарымыздың үрдістерін жалғастырушы, өзінің шынайы болмысына жету жолындағы бір буыны ретінде көрінді [5].

Қазақстан конституциялық-демократиялық партиясы бағдарламасынан байқалғанындай жалпыұлттық, демократиялық сипаттағы мүддені көздеген. Тарихта орындалып келгендей қазақ конституциялық-демократиялық партиясын ресейлік кадеттер партиясының жай филиалы немесе  ұлттық буржуазияның таптық мүддесін мұрат еткен ұйым  есебінде  көрсету дұрыс  емес. Әрі бұл тұста олардың ресейлік кадеттермен байланысын жоққа шығара алмаймыз. ол алғашқы саяси ұйым-отарлық езгіге қарсы бұқара халықтың бостандық пен еркіндігіне барар жолдағы ұлттық, демократиялық мұраттарды көздеген дербес төл партия құру әрекеті ретінде бағалануға лайықты.

Шаруа таңдаушыларының  қатарына кімдер кірді деген мәселеге тоқталайық. Мәселен, Ақмола облысы бойынша ауыл мен деревняларда революциялық үгіттің жағдайы нашар болатын. Үкімет тарапынан болған қуғын-сүргіндер, әскери жағдайлармен қатар жергілікті социал-^демократтардың қатарының да аздығы өз әсерін тигізді. Ақмола облысында ауыл тұрғындары арасында констуциялық-демократиялық партия белсенді қызмет жасады. Торғ