Адам өлтіру: жай және ауырлатылған түрлері

Қазақстан Республикасында қазір қолданып жүрген қылмыстық кодексі бойынша өмірге қарсы қылмыстар мыналар жатады:

Адам өлтіру қылмыстық кодексі 96 бабында; жаңа тұған сәбиді анасының өлтіруі бұл қылмыстың кодексінің 97 бабында; жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру қылмыстық кодексінің 98 бабында; қажетті қорғаныс шегінің шығу кезінде жасалған кісі өлтіру қылмыстық кодексі 99 бабында; қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды шығу кезінде жасалған кісі өлтіру қылмыстық кодексі 100 бабында; абайсызда кісі өлтіру 101 бабында; өзін өзі өлтіру дейін жеткізу қылмыстық кодексі 102 бабында байланысты.

Сонымен өмірге қарсы бағытталған осы қылмыстар соңғы екеуінен басқасы адам өлтіру мен байланысты осы адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстың ең ауыры қылмыстық кодесінің 96 бабының 1-бөлігі, адам өлтіру дегеніміз: басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруде анықтама береді.Адам өлтіру обьектісі – адамның өмірі , ол адамның азамматтығына , ұлттына және нәсіліне, шыққан тегіне жасына, әулементік жағдайына, немен айналысатына байланысты денсаулық ахуалына, біліміне байланысты емес. Қылмыстық заң жәбірлеушінің еркіне қарсы адамға қаза келтіруде, оның келісімімен қаза келтіруді де бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады .

Жәбіренүшінің кім екндігін білмей қалу қасақана адам өлтіргендік үшін жауаптылыққа әсер етпейді. Жаңағы өмірге қастандық жасау объектісінің бар жоғы туралы мәселені шешу үшін оның бастапқы және ақырғы кезендерін анықтау қажет.

Медицина ана құрсағында адам пайда болған кезден бастап өмір басталды деп есептейді. Бірақ қылмыстық заң ғылымында көптеген ғалымдар өмір адам туылғаннан кейін басталады деген пікір айтқан.   Физиологиялық тууға дейін баланы өлтіріп түсіру,егер оған медициналық негізі болмаса, криминалды абортқа жатады. Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді , яғни ми қабы клеткаларының бір жолы ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтаған кезін айтады.

Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар, бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады. Мұндай жағдайда өмірді қайта қалпына келтіру мүмкіндігі бар. Жүрек тоқтағанан кейін бас миының қабы 4 — 7 минут өткен соң өледі, бұл жағдайда тірілту мүмкін емес.Адамға клиникалық өлім келтірілсе, бірақ ол адамның жүрегі кейін соғып қалпына келсе, мұндай іс әрекет өлтіруге оқталғандық болып сараланады.

Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық жасауды өлтіру деп санауға болады.

Өлтіру, ол басқа адамның өмірін жою. Өзін — өзі өлтіру немесе өзін-өзі өлтіруге оқталу қылмыс болып табылмайды. Жаңағы өлген адамды тірі екен деп қателесіп жаңағы өлі адамға қастандық жасау өлтіруге оқталғандық болып саналады, объектіден қателесу жәбірленуші өлген кезден бастап адам өлтіру аяқталған қылмыс деп танылады, ал өлімнің бірден болғандығы немесе бірқатар уақыт өткен соң болғандығы маңызды емес.

Қылмыстың объективтік жағы: .Адам өлтіру әректпенде, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. Адам өмірімен күш қолданып жарақаттау, тұншықтыру уландыру, тағы басқа, психикалық ықпал жасапта қорқытып үрейлендіріп, жалған жала жабу, осыдан айыруға болады. Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз — өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамау нәтижесінде жәбірленушінің қайтыс болуы өлтіру тәсілдері әртүрлі кейбір жағдайларда тәсіл адам өлтірудің сараланған түрін құрайды

Қылмыстық кодекстің 96 — бабы 2 — бөлігінің Д және Е тармақтары ол көбіне жаза тағайындалғанда ескеріледі.Қылмыс нәтижесінің кездейсоқ емес,айыпты әрекетінің зардабы болуы міндетті шарт. Адам өлтіру заңсыз жолмен басқа адамға өлім келтіру адам заңды жолмен өлтірілсе, ондай әрекет адам өлтіру ретінде қарастырылады. Ондай әрекеттерге өлім жазасына келтірілген адам өлтіру жатады.Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Республиканың жаңа қылмыстық кодексі бойынша абайсызда адам өліміне алып келген іс — әрекет адам өлтіруге жатпайды, адам өміріне қарсы жасалған басқа қылмыстарға жатады.

Адам өлтірудің субъектісі: Қылмыстық кодекестің 96-бабы-жасы 14 — толған есі дұрыс адам жатады. Адам өміріне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады. Сот практикасы адам өлтірудің бұл түріне төбелестің және жаңжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде, сондай — ақ жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс — әрекетті жатқызады.Адам өлтірудің 50% — тен астамы Қылмыстық кодекстің 96 — бабының 1 — бөлімі бойынша сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиі кездесетін түрлеріне тоқталып кетейік.

Өзара жанжал нәтижесінде адам өлтіру. Бұл жағдайда өлтіруді мақсат тұтқан ниет алдын ала болмайды. Жанжал себебі әртүрлі болады, қызғаныш, реніш тағы басқа сияқты. Бірақ жанжал кезінде адам өлтіру барлық уақытта бірдей 96 — бабтың 1 — бөлігінде көзделген қылмыстың құрамын жоқ деп белгілейді.

Адам өлімі абайсызда, қажетті қорғаныс шегінен асқандықтан да болуы мүмкін. Екі немесе одан да көп адам өлтіру сияқты сараланатын мән-жайларда да орын алуы мүмкін төбелес немесе жанжал кезінде адам өлтіру, егер онда қылмыстық кодекстің 96-бабының 2-бөлігінде көрсетілген ауырлатушы мән-жайлар болмаса, төбелеске немесе жанжалға кім ұйытқы болғандығына қарамастан, қылмыс жай адам өлтіру деп сараланады.

Қызғаныштан адам өлтіру біреудің махаббатына немесе берілгендігіне басқа біреудің күдік келлтіруі. Қызғаныштан адам өлтіруідің қоғамға қауіптілігі өзінің мазмұны жағынан,жай адам өлтірудің құрамын береді. Қызғаныштан адам өлтіру кейбір жағдайларда , мысалы жәбірленуші көзге шөп салғанының үстінен түсу жан күйзеліс кезінде жасалады. Қылмыстық кодекстің 96 — бабының 2 — бөлігі көзделген адам өлтіру қоғамға қауіптірек қылмыстар қатарына жатқызылған осы үшін қатанырақ жаза қарастырылған .

Қылмыс субъектісі бойынша ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлімі Ж тармағында: Қылмыстық кодекстің 97 — 100 бабтарында көзделген іс-әрекеттерден басқадай бұрын адам өлтірген адамның осы қылмысты жасауы. Егер адам өлтіру Қылмыстық кодекстің 96 — бабының 2 — бөлігінің екі немесе одан көп тармақтарында көзделген ауырлататын мән — жайларда жасалса, әр тармақ үшін жеке жаза тағайындалмайтындығына қарамастан қылмыс барлық тармақ бойынша саралану тиіс.

Айыптының ниеті бірнеше адамды өлтіруге бағытталып, бірақ ол бір адамды өлтіріп екінші адамға қастандық жасаса бұл аяқталған қылмыс ретінде — екі немесе одан да көп адамды өлтіргендік деп қарастырмайды, себебі қылмыс субъектісіне еркіне байланысты емес мән — жайлар бойынша оның бірнеше адамды өлтіру ойы жүзеге аспай қалғандығы.

Ал қылмыскердің бір адамды өлтіру және қандай кезекпен орындалғандығы қылмысты саралауға әсер етпейді , егер екі немесе одан да көп адамды өлтіру әр уақытта болып бұл әрекеттер айыпкердің бір жолғы ойымен жүзеге асырылмаса, онда бұл қылмыстар Қылмыстық кодекстің 96 — бабы  екінші адамға қастандық жасау әрекеттеріні 2 — бөлігінің Н тармағы бойынша бірнеше рет адам өлтіру ретінде сараланады.

Егер екі немесе одан да көп адамды өлтіру көптеген адамдарды өміріне қауіпті тәсілімен жасалса, бұл іс-әрекетті Қылмыстық кодекстің 96 — бабы 2 — бөлігінің А және Е тармақтары бойынша саралану керек. Айыптының әрекетін осы көрсетілген тармақ бойынша саралау үшін, адам өлтіру сол жәбірленушінің қызметтік міндеті немесе қоғамдық не кәсіби борышты атқарумен байланысты жүзеге асыру тиіс.

Қызметтік борышының жүзеге асыру дегеніміз: адамның мемлекеттік немесе басқа кәсіпорында, мекемеде жұмыс істемейтіндігіне қарамастан өз міндетіне жататын әрекеттер жасауы.

Қоғамдық борышты атқару дегеніміз: кез — келген азаматтың өзіне жүктелген әлеуметтік міндетті орындау.

Сонымен, адамды ұрлауды негізге алатын болсақ адамды кепілге алу оқиғаларының, дәрменсіз жағдайдағы адамға қастандық жасау фактісіне қоғамдық басқа көзбен қарауы адам өлтірудің саралаушы нышандары ретінде сануға негіз болады.

Адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз: адамның физиологиялық немесе басқа да себептермен, әлі жас қартайған ауру, кеміс: соқыр және тағы басқа, қылмыскерге жөнді қарсылық көрсете алмауы. Адам өлтірудің бұл түріне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ басқа бір себептермен есінен танған адамдарды өлтіру де жатады.Бұл жағдайда жәбірленушінің  дәрменсіз екендігі айыптығы болуға тиіс.

Жәбірленушінің дәрменсіз жағдайы айыпкердің әрекетінің салдарынан да, орынсыз да болуы мүмкін. Ұрланған немесе кепілге алынған адамды өлтірудің осы қарастырылған нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар қылмыстық кодекстің 96-бабтың екінші бөлігінің бірші тармағына біріктірілген, мұндай адамды өлтіру қылмыстық кодекстің 96-бабтың 2-бөлігінің В тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-бап бойынша сараланады.ҚК 96-баптың 2-бөлігінін осы карастырылып отырған тармағы қолданылғанда, жәбірленушінің ұрланган кезде немесе бірнеше уақыт өткеннен кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96- баптың екінші В тармағы ұрланған немесе кепілге алынған адамның өлтіргендігін ғана емес, сонымен қатар адамды ұрлауға немесе кепілге алуға байланысты басқа адамдардың өлтіргендігі қамтиды, мысал кепілді босатуға тырысқан немесе ұрлауға кедергі келтірген адамды өлтіру. Жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру ҚК 96-баптың  2-бөлімінін Г тармағы.

Бұл қылмыс үшін жауаптылықтың қатаң болу себептері мұндай жағдайда тек әйелді ғана өлтіріп коймайды, бойына жан біткен, бірақ әлі өмірге келмеген ұрпақты да өлтіреді.

Бұл тармақты қолданудың бірден-бір шарты әйелдің жүкті екендігін айыпты білуге тиіс.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы азаматтардың өмірімен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдану туралы, қаулыда былай бел