Әлем таныған тұлға (Шоқай)
Әлем таныған тұлға (Шоқай)Әлем таныған тұлға
Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді.
Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.
1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды ұйымдастыру арқылы патша өкіметінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді.
Патша өкіметінің исламды “құрықтап” ұстауға бағытталған шаралары Мұстафаны түркішілдік-мұсылмандық қозғалысы идеяларына ойысуына итермелейді. Ташкентте гимназияда оқып жүргенінде ол қазақ балаларын шоқындыруға қарсы шықса, Петербургте енді мұндай саясаттың басқа да мұсылман халықтары жөнінде жүргізіліп отырғанына, олардың мұң-мұқтаждарының ортақ екендігіне көзі жетеді. Ташкентте генерал Сақыпкерей Еникеевтің үйіндегі қазақ, өзбек, татар жастарының бірлесе күресу жөніндегі пікір алмасулары Мұстафаның Петербург көшелеріндегі патша үкіметінің кейбір іс-шараларына қарсылық ретінде ұйымдастырылған шерулеріне қатысуына ұласады. Түркі жастарының наразылығын тудырған сондай оқиғалардың бірі 1912-1913 жылдардағы Балқан соғысы төңірегіндегі Ресейдің саясаты болатын. Ресейдің ашықтан-ашық Түркияға қарсы ұстанымы, Балқан соғысын славяншылдықтың исламға қарсы соғысы ретінде дәріптеуі түрік жастарының Петербург көшелеріндегі шеруіне әкеледі. Мұстафаның бұл бой көтерулердің бел ортасында болғанына күмән жоқ.
Мемлекет деңгейінде жүргізіліп отырған славяншылдық саясат түркі мұсылман жастары тарапынан қарама-қарсы нәтижелерге әкеліп, олардың арасында Түркияға көмек беру қозғалысы өрістей бастайды. Балқан соғысының ауыр кезеңдерінде, соғыстан кейін де Кавказ, Қырым, Еділ бойы, Орал және Түркістанның мұсылман өкілдері Константинопольге (Ыстамбұлға) материалдық, гуманитарлық, моральдық көмек көрсетуге ұмтылады. Олардың қатарында Мұстафа да бар-тын. Бір рет ол түркістандық досы Садық Өтегеновпен бірге Түркия елшілігіне көмек ретінде өздері жинастырған шағын қаржыны да әкеліп береді.
Сол кезеңде қызмет бабымен Петербругте тұрып жатқан адвокат Серәлі Лапиннің үйінде өтіп тұратын жиындарға татарлардан – Нәжіп Құрбанғали, Сұлтанбек Мамали, Ілияс Алкин, әзірбайжандар – Мирякуб Мехтиев, Шейх Сылам Зада, Қақажан Бердиев және тағы басқалар қатысады. Осы жастармен және Әлимардан Топчибашы, Ғайса Қашқынбаев, А.-З.Валиди, Мұстафа Шахкулимен бірге Мемлекеттік Думаның депутаты Сәлімгерей Жантөриннің үйі мен Мұсылмандар қайырымдылық қорының ғимаратында да жиі-жиі бас қосып, қоғамдық мәселелерді талқылайды.
М.Шоқайдың саяси көзқарастары мемлекеттік деңгейдегі түрлі жиындарға қатысу барысында шыңдалып, нақтылана түседі. Бірінші Бүкілресейлік мұсылман сиезіне қатысқаны жөнінде 1914 жылдың 27 маусымында Ташкенттегі досы Әлмұхамед Көтібаровқа хат жазып, 25 маусымда сиез өз жұмысын аяқтады, алайда оның Түркістан туралы шешімдері “академиялық сипатта” қалды деп хабарлайды. (съезд 15-20 маусымда өткен. – К.Е.). Хаттың соңында Мұстафа 28 маусымда Уфа губерниясына Сәлімгерей Жантөриннің үйіне кететінін айтып, хатты оның Белебей уезінің Килимов деревнясындағы мекен-жайына жазуды сұрайды.
Мұның өзі оның осы кезеңде түркішілдік ықпалда болғанын көрсетеді. Осыны сезген Ә.Бөкейханов М.Шоқай мен оның жолдастарына “өздеріңді ешқандай сағыммен алдамаңдар” деп ескерту жасайды. Патша өкіметінің отарлық саясатының мәнін ұққыларың келсе, ең алдымен оның қоныс аударушылық саясатына назар аударыңдар деп оларға дұрыс бағыт сілтейді. “Әлихан бізге ылғи да “ұлтқа пайдалы адам болғыңыз келсе, бәрінен бұрын орыс өкіметінің атамекеніміздегі жер саясатын зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сізге не істеу керектігін осы саясаттың өзі-ақ көрсетіп береді”, деуші еді. Біз ол кезде орыс мектептерінде оқып жүрген жәдидші жастар – бәріміз де бүкіл ынта-ықыласымызбен “мұғажыр мәселесін” үйренуге кірістік. Мемлекетіміз үшін ең үрейлі қатердің қайдан туып келе жатқанын сонда ғана түсіндік”, дейді кейін М.Шоқай.
Мұстафаның сөзіне қарағанда ол Ә.Бөкейхановпен алғаш Санкт-Петербургте емес, одан ертерек Ташкент гимназиясында оқып жүрген шағында кездеседі. Қоныс аудару саясатын ыждағатты зерттей келіп, ол мұғажыр мәселесінің азаттық қозғалысының басты мазмұны, бұл саясаттың түпкі мақсаты қазақ жерін этностық отарлау екендігі туралы тұжырымға келеді. Сол себепті де болар, ол өмірінің соңғы сәтіне дейін патша, кейін Кеңес өкіметінің қоныс аудару саясатын назарынан тыс қалдырмайды, жерінен айырылған халықтың күні қараңғы екендігін еске салумен, болашағы жоқтығын айтумен болады. Әлем тарихындағы мұндай саясаттың отаршылдықтың “ең жабайы”, “ең дөрекі” түрі екендігі жөнінде жар салады. Өзі де ес біле бастаған кезінен-ақ қоныс аударушылықтың сорақылық мысалдарымен талай рет ұшырасады.
М.Шоқайдың рухани әлемінде “Қазақ” газетінің алатын орны ерекше. Бұл жағдай оны ең алдымен Алаш қозғалысы арнасында қалыптасуына тигізген Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың тікелей ықпалына байланысты. Оған “Қазақ” газетінде Ахмет пен Міржақып Дулатовтың сенімді көмекшісі ретінде Мұстафаның ауылдасы, қатарлас өскен жолдасы Мұстафа Оразайұлы жұмыс істейтін. 1913 жылы Мұстафа Петербургте оқып жүрген Сейілбек Жанайдаров, Батырша Есімханов, Ыдырыс Оразалы баласы, Ғұсман Жандыбек баласы, Мұқыш Поштаев деген қазақ жастарымен бірге “Қазақ” газетінің шығуына ризашылықтарын білдіріп, оның халық тарапынан қолдау табуы керектігі туралы редакцияға хат жолдайды.
М.Шоқайдың Ә.Бөкейхановпен бірге қоян-қолтық қарым-қатынаста болуы, әсіресе 1916 жылдан бастап орын алады. Сол жылы ІV Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясы жанынан құрылған Кеңесу бюросы құрамына енген Әлихан жаңа құрылымда Түркістанның бір өкілінің болуы керектігі және оған М.Шоқайдың лайық екендігі жөнінде мәселе көтереді. Бұл орайда оның жан-жақты дайындығының барлығы, Түркістан жағдайын жақсы білетіндігі, Петроградта тұратындығы, бұрыннан да Мұсылман фракциясының жұмысына қолғабыс беріп келгендігі есепке алынады.
Мұстафа бюро жұмысына 1916 жылдың 1 қарашасынан бастап кіріседі. Бұл құрылым өз алдына мәселе шешпегенімен, халықтың арыз-шағымдарын Мұсылман фракциясына, ол арқылы Дума мүшелеріне, жұртшылыққа жеткізуде фракция мүшелерін қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады. Мұсылман фракциясы мен оның Кеңесу бюросы төңірегінде мұсылман прогресшіл-реформаторлық қозғалысының ең жігерлі күштері топтасады. Бюро ұлттық қозғалыстың интеллектуалдық, ақпараттық және үйлестіру орталығына айналады.
Эмиграцияда жүрген кезінде жұма сайын кездесіп, сұхбаттасып тұратын жақын жолдастарының бірі Украин Халық Республикасының 1917-1918 жылдары Сыртқы істер министрі болған А.Я.Шульгин: “М.Шоқайдың Бюрода атқарған жұмысының маңыздылығын айтып жеткізу қиын”, дейді. Мұстафа қазақ азаматтарының майданның қара жұмысына алынуына байланысты мәселелерде Ә.Бөкейханов бастаған қазақ зиялыларымен бірлесе жұмыс істейді. 1916 жылы М.Шоқай мен А.-З.Валиди Түркістаннан алынған жұмысшылардың жағдайын білу үшін майданға барып қайтады. Патшаның тақтан тайған күні Ә.Бөкейханов жаңа жағдайда қазақ халқының алдында тұрған мәселелерге байланысты елге қайтатынын, Бүкілресейлік Земство одағындағы өзінің орнына майданға алынған жұмысшылардың ісімен айналысатын ұйымдардың шешімімен М.Шоқайдың сайланғанын айтып, сол себепті тез арада Минскіге келуін талап етіп, хат жолдайды. Бірақ Петроград пен майдан арасындағы теміржол қатынасының үзіліп қалуы себепті Мұстафа Минскіге бара алмайды.
Наурыз айында Уақытша үкімет Ә.Бөкейхановты Петроградқа шақыртады да, оның орнын Асфандияр Кенжин басады. Петроградта 20 наурыз күні Әлиханның Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалуына келісімі алынады. М.Шоқай Ә.Бөкейхановпен Петроградта кездесіп, түркі мұсылман халықтарының тағдыры жақын арада жүзеге асырылуға тиісті нақты шаралар жөнінде кең түрде сұхбаттасады. Сол жылы Әлиханмен бірге М.Дулатов та Петроградқа келеді. Мұнда Ә.Бөкейханов Міржақып пен Мұстафа Уақытша үкіметке қолдау көрсеткен астана көшелеріндегі шеруге де қатысады. “Қаза Скачать |