Қазақтың асылы – Асылы ханым

Ана тілі ананың сү­тімен келетіні  белгілі. Тіл – адам жанының ажыра­мас бөлігі. Әрбір халық­тың тек өзіне тән тілі, ділі, діні, түр-тұл­ғасы, бей­не-болмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәс­тү­рі, мәдениеті болатыны белгілі. Бір ха­лықтың екін­ші халықпен түр-түсінде,  әдет-ғұр­пы­н­д­а, салт-дәстүрлерінде мей­лінше жақын ұқ­сас­тық та, бір  дінде болуы да мүмкін. Алайда олардың тілдері мүлдем басқа болса, онда оларды бір халық деп айта аламыз ба? Айта алмайтын шығармыз, сірә? Олай болса, тілді кез келген халықтың өзіндік ұлттық болмысы, оны өзгелерден ерекше етіп көр­се­тетін бірден-бір атрибуты десек, қателес­пей­тініміз анық. Тілін жоғалту, өзін жоғал­ту­мен пара-пар.  Тілі жоғалған талай халық­тың тарих сахнасынан аты өшкенін жақсы білеміз. Тілін, ділін, дінін сақтап қалу тек рухы мықты, ұлы халықтардың ғана маң­дай­ына жазылған бақыт екендігі тарихта дә­лелденген. Сан ғасырлар бойы ұрпақтан ұр­паққа жалғасын тауып келе жатқан тілін жо­ғалту – халық үшін үлкен қасірет, орны толмас өкініш.

Небір қилы замандарды, «Ақтабан шұ­бы­рынды, алқакөл сұламаны»,  халқымыз­дың тең жартысын жұтқан сұмдық нәу­бет­терді басынан өткізіп, ғасырлар бойы бо­дан­дықта болып, мың өліп, мың тірілген хал­қы­мыз қалай ана тілін, дінін, ділін сақтап  қал­ғанына  қайран қаласың. Тек сақтап ғана қал­ған жоқ, тағдырдың түрлі тауқыметімен қа­зақ жерін паналаған түрлі халықтардың қа­зақ тіліне деген сүйіспеншілігін оята білді.

Елімізде қазақ тілін жақсы білетін 60-қа жуық бірнеше өзге ұлт өкілдері бар екен. Олардың ішінде орыс қызы – қазақ ақыны Надежда Лушникова, неміс ұлы – қазақ жазушысы Герольд Бельгер, қазақ тілінен диссертация қорғаған әзірбайжан қызы – қазақ ғалымы Асылы Осман бар. Бұл кісілер ерекше бағалауға, ерекше құрметке ие. Бә­ріне шын жүректен риза боласың. Өйткені, бұл үшеуі тіліміз өз жерінде өгейсіген кешегі кеңес заманында-ақ қазақ ақыны, қазақ жазушысы, қазақ ғалымы атанды.

Әсіресе, Асылы Әлиқызының ер аза­матқа бергісіз еңбегін ерекше атағым келеді. Қазақ баласының ол кісіні білмейтіні сірә, жоқ шығар. Ұлтын сүйген, ана тілін сүйген өз еліміздің азаматтарына ғана емес, шет елдердегі қандастарымызға да аты жақсы таныс. Ол кісіге деген халқымыздың ықы­ла­сы ерекше, жұртымыз қатты қадірлейді, жақсы көреді.

Мен Асылы апайдың осыдан бірнеше жыл бұрын ең бірінші рет теледидардан «қазағым», «қазақ тілім», деп жұрттың са­на­сын оята сөйлеген отты сөзін естіген бо­латынмын. Сондағы өткір де тартымды сөз­дері менің бүкіл жан дүниемді билеп алған еді. Өз ойымда жүрген, әрбір мен қазақпын деген азаматтың ойын тап баса айтқан сөздері жанымды жа­ды­ратып, кеудемдегі ұлтыма, ана тіліме деген сүйіспеншілігімді одан әрі күшейте түскен-тін.

Әдемі де келісті келген түр-тұлғалы, бір көргенде-ақ адамды өзі­не баурап ала­тын қасиеті бар жан екені сезіліп тұрды. Дауыс ырғағы бауырлас түркі халқының өкі­лі екен­дігін біл­діріп, жүре­гіме жылылық ұялатты. Япырмау, бұл кісі сонда қай ұлт­тың өкілі бол­ды екен!  Қа­зақ халқының қас­терлі тілі үшін күрескен кім болды деген ой мені мазалай берді. Сөй­тсем, қазақ үшін жанын от­қа да, суға да салып жүр­ген бауыр­лас әзірбайжан халқының қызы болып шықты. Осыдан кейін ол кісіге деген сүйіспеншілігім бұрынғыдан да бетер еселеп арта берді, жақсы көруімде шек болған жоқ. Ұлылығына бас иіп, мың рахметімді айтып, іштей амандығын тіледім.

Асылы Әлиқызы 3 жасар кезінде, 1944 жылы Грузияның Түркиямен шекаралас Ахал­калак деген қаласынан Сталиннің қан­құйлы саясатының салдарынан отбасымен бірге Қазақстанға жер аударылған екен. Арып-ашып келген бауырлас әзірбайжан отбасына өзінің даласындай дархандығын, пейілінің кеңдігін көрсете білген халқы­мыз­ды  апайымыз шын жақсы көрді. Сол себепті де болар, Қазақ елі үшін, оның қасиетті тілі үшін жан аямай қызмет етіп келеді. Соғыс кезінде жер аударылған талай халық­қа қазақтар, ол кісінің өзі айтқандай, бір бөлмелі үйінің бір бұрышын, екі бөлмелі үйінің бір бөлмесін босатып беріп, өзде­рі­нен кем құрмет көрсетпей, бүтінін бөліп, жартысын жарып бергенін талай өзге ұлт өкілдерінен естіп те, біліп те жүрміз. Қазір қазақша айтысқа қатынасатын, сөз сөй­лей­тін, ән салатын өзге ұлт өкілдері күннен күн­ге көбейіп келеді. Оған да шүкір! Дегенмен, қайталап айтсам, өзге ұлт өкілдерінің іші­нен Асылы Әлиқызының алатын орны ерекше.

Ұлттық ғылым академиясының қазақ филологиясы бойынша «Қазақ тілінің тү­сін­дірме сөздігінің» 10 томдығын шығаруға бел­сене қатысты. Осы томдарға 300-ге жу­ық ғылыми мақалалар  жазған екен. Асылы апайымыздың Қазақстан халқы Ассам­блея­сы Әзірбайжан бөлімінің меңгерушілігі қыз­метіндегі еңбегі де бір төбе. Ол Қазақ­стан­дағы Әзірбайжан этномәдени бірлес­ті­гінің төрайымы. Тек бауырлас екі қазақ пен әзірбайжан халықтарын ғана емес,  бүкіл Қазақстан халқын қазаққа жақындастыру жо­лындағы қызметі орасан зор, ел мен ел ара­сындағы алтын көпір болып отыр.  Ол Түл­кібас ауданының және Алматы облы­сының құрметті азаматы. Бірнеше орден, бірнеше медаль, грамоталармен марапатталған.

Қазақ тілінің мәртебесі, оның тек Қа­зақстанда ғана дамитынын, оны ұлтына қарамастан, Қазақстан мемлекетінің әрбір аза­маты білуге тиіс, деген Асылы Әлиқы­зы­ның жалынды сөздері әрбір қазақтың жүрегінде. Ортамызда осындай тамаша адамның жүргеніне тәубешілік жасайсың.

«Қаным қазақ болмаса да, жаным қазақ!» деп қазақ тілін қорғау жолында қан май­данға шығуға бармын», деген сөздері де әрбір азаматқа үлгі болатыны, намысын қайрайтыны сөзсіз. Асылы Әлиқызының: «Қазақ халқы – ұлт құраушы халық, яғни барлық өзге ұлттар оның айналасына топ­тасуға тиіс. Қазақ халқының тілі мен мәде­ниетін, әдет-ғұрпын білуіміз, сыйлауымыз керек», деген сөздері бүгінгі таңда үлкен маңызға ие болып отыр.

Ғасыр кемеңгері, сарабдал саясатшы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін», «Қазақтар өз ана тілін білуі тиіс», деген болатын. Қандай сөз! Бұдан артық қалай айтуға болады. Тек, естір құлақ, түсінетін сана, сезінетін жүрек болсын десеңізші! Тіл мәселесі төңірегінде айтылмай қалған сөз жоқ-ау, сірә! Айты­лудай-ақ айтылып жүр. Дегенмен, оны іске асыру жағы баяу, кемшін тұстарымыз аз емес. Біз бәрін өзімізден бастауымыз керек. Өз қандастарымыздың санасы оянбай, алысқа бара алмайтынымыз ақиқат.

Осыған дәлел ретінде Асылы апайы­мыз­дың: «Ана тілін сақтап, оның абыройын көте­ру ұлы соғыспен тең. Бұл да майдан. Қан төгілмегенімен, жаға жыртылады, жан қиналады. Ұлттық намыс сыналады. На­мыс­тарыңды қылыштай қылшылдата қай­раңдар, қаһарман қазақтар. Сөйтіп, жеңіске жетіңдер, бауырларым, туыстарым, жаны бірге жақындарым менің! – деген сөздерін  келтірсек те жеткілікті болар деп ойлаймын.

Биыл Асылы Әлиқызы 70 жасқа толады. Әрине, бұл мерейтой елім, жерім, ана тілім деп жүрген күллі қазақ баласы үшін де ай­ту­лы оқиға болары сөзсіз. Себебі, бұл ха­лықтың ерекше ықыласына бөленген, тіпті шетелдердегі қазақтарымыз да жақсы біліп,  жақсы көретін Асылы апайымыздың тойы.

Қазақта «асыл» деген сөз бар. Бұл өзі қа­сиетті сөз. Халқымыз заттың болсын, мал­дың болсын, адамның болсын, жалпы кез келген нәрсенің ең жақсысын, ең тазасын, ең мөлдірін «асыл» деп атаған. Ал апайы­мыз­дың аты затына сай емес пе? Олай болса, апайымызды қазақтың асылы емес  деп кім айта алады? Біз маңдайымызға біткен жа­рық жұлдызымыз, қазақтың асылы Асы­лы Әлиқызының қадіріне жете білейік.

Динар НӨКЕТАЕВА, Парламент Мәжілісінің депутаты, Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрайымы.