Қазақстан құрамындағы кезеңде Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы

КІРІСПЕ Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс 1924-1930 жылдар аралығында Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрамында болған Қарақалпақ Автономиялық облысының мәселелерін кеңінен қарауға негізделген. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының шешіміне сәйкес құрылған Автономиялық облыстың сипаттамасы қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихымен сабақтасып, кеңестендіру жылдарындағы Алаш зиялыларының саяси көзқарасына ортақ болған ұстанымдармен байланыстырылды. Сонымен бірге, облыстың кейінгі жағдайының Одақ көлемінде және өзбектердің ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының мүддесінде шешілуіне негіз болған, ұжымдастырудың ақтаңдағына айналған Тақтакөпірдегі бас көтерудің ақиқаты, қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары, екі ұлтқа да ортақ бүгінгі күн әлпетіндегі мәселелер зерттеуде кеңінен қарастырылады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Кеңестік билікті тұрақтандырудың әр түрлі құрылымдарының жүзеге асқаны белгілі. Соның бірі Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу, ұжымдастыру шараларымен байланысты болған халықтар тағдырының тарихи бұрмалануы болатын. Қазіргі уақытта Өзбекстан Республикасына қарасты Автономиялық Республика болып отырған Қарақалпақстанның да осы кездегі тарихи өткелдері кеңестендірудің бұралаң саясатымен сараланды. Межелеу қорытындыларына және қарақалпақтардың өз мүддесіне сай, Қазақ АКСР-і құрамында Автономиялық облыс болып құрылған 1924-1930 жылдар аралығының тым аз ғана болуы, олардың заман өзгерісінен күткен арман-үміттеріне демеу бола алмады. Тарихтағы белгілі бір мемлекеттік құрылым ішіндегі аумақтық бөліністі құрайтын автономия ұғымы өлкелік, табиғи, экономикалық және әлеуметтік мүддесі ерекшеленетін белгілі бір ұлттың аумақтық ықшамдануын сипаттайды. Автономия үрдісінде дамып келе жатқан қарақалпақ халқы өз дамуында аймақтық интеграция, Орталық Азия елдерінің арасындағы қауымдастық құруды көздейтін тәуелсіз Қазақстанның көшбасшылығына сенім білдіреді. Қазақстанның халықаралық қатынастағы абыройы мен сыртқы саяси ұстанымдарындағы маңызды қадамдары, ішкі даму әл-ауқатының озық үлгілері өркениетті қоғам құрудың барлық талап-тілектерінен шығып отырғанын уақыт көрсетуде. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың түркі тектес Орталық Азия мемлекеттерінің арасында аумақтық интеграция құрудағы идеялық ұстанымдары да бұл мәселеде негіз бола алады [1]. Кеңестік кезеңге дейінгі тарихы ортақ қазақ-қарақалпақ халықтарының да тегі бір түркілік негізінде жаңа Түркістан мемлекетін құрудың тетікті мақсаты М. Шоқай идеяларында дүниеге келуімен, ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлты зиялыларының рухани үнін тудырған болатын. Орта Азия аймағындағы Патшалы Ресей боданында болған халықтардың соңғы арман-үміті, кеңестік билік заманы туған сәттен-ақ, әлеуметтік теңдікпен астасқан «лениндік ұлт саясатының» жүзеге асуына деген үлкен сенімге ұласқан еді. Кеңестік биліктің аймақ халқына қатысты қайта құру саясаты қарымында жүргізген ұжымдастыру саясатының тарихи бедері, мұнда өмір сүріп жатқан халықтардың дәстүрлі-ғұрыптық, саяси, әлеуметтік-экономикалық және шаруашылық құрылымдарын астарлы түрде өзгертуге негіз жасады. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу шаралары нәтижесінде Қазақстанның аумақтық бірлігіне кірген ҚАО ұжымдастыру ақпараттары бойынша артқа сүйрер факторға айналған, яғни қарақалпақтардың орталыққа жағрапиялық қашықтығы сылтауға алынып, оның кейінгі тағдыры одақтық ауқымда шешіледі. Тақтакөпірде орын алған Кеңес үкіметіне қарсы бас көтеру салдары оның басты себебіне айналады. Голощекиндік саясат лаңы тудырған қазақ жеріндегі жасанды жұт салдарынан ауа көшіп, бас сауғалаған қазақтардың қарақалпақ жеріндегі тұрағы, бұл жерде тарихи тағдыры қаланған жергілікті қазақтар санының артуына себеп болады. Қазақстан тәуелсіздігімен қатар келген, нәубет жылдары шетел асқан қазақтардың тарихи Отанға оралуы қарақалпақ жеріндегі қазақтарға оңтайлы күн тудырды. Қазақ АКСР-і құрамында құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысының 1924-1930 жылдар аралығындағы құрылымдық мәселесінің Қазақстан тарихында тұңғыш рет ғылыми тақырыпта сараптан өтуі зерттеудің өзектілігі болып табылады. Жалпы қазақ-қарақалпақ тарихының сабақтасқан кезеңдерін замана мәселелерінен бөліп қарау мүмкін емес. Сондықтан да, зерттеу жұмысын қарақалпақтардың Автономиялық облыс жағдайындағы Қазақ АКСР-і құрамында болуы мәселесін саралау, кезең мәселесін ашуға негіз болған бірқатар тарихи жағдайларды бағамдау арқылы жүзеге асады. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу тақырыбының тарихнамалық сипаттамасы кеңестік кезеңдегі және кеңестік кезеңнен кейінгі уақыттағы қазақ, қарақалпақ және өзге де бұрынғы одақтас республикалардың тарихшы ғалымдарының бұл мәселедегі ғылыми ұстанымдарына қарай жіктелді. М. Шоқай еңбектері негіз болған қазақ және өзге де түркі халықтарынан шыққан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы зиялылар шығармалары мен олардың саяси ұстанымдарын жарыққа шығарған еңбектер зерттеудің жеке тарихнамалық топтамасын құрады [2]. Ә. Бөкейханов, С. Асфендияров, А. Байтұрсынов және С. Сәдуақасов сынды ұлт зиялыларының ұлттық негіздегі мемлекет құру, Автономия мәселесіне қалам тартқан еңбектері де басты назарда болды. Кеңестік кезең тұсындағы Отандық тарих ғылымы тарихында Қарақалпақ Автономиялық облысына қатысты арнайы зерттеу еңбегі жарық көрмеді. Соған қарамастан, Әмудария мен Сырдария өзендерін бойлап мекен ететін қазақ, қарақалпақ халықтары байланысының өткен кезеңдерден тарихи тамырлана сабақтасқаны және екі елдің бірқатар саяси аймақтық мәселелердегі ауызбірлігі, сондай-ақ өзара қарым-қатынас мәселелерінің ғұрыптық, тарихи-этнологиялық аспектілері У.Х. Шалекеновтың зерттеулерінде кездеседі [3]. Қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихи негізі, қарақалпақ жеріндегі археологиялық-этнографиялық зерттеу экпедицияларының қорытындысы және Кіші жүз қазақтарымен қатар Ресей империясының отарлау саясатындағы қарақалпақтардың да бодандануы П.П. Иванов, С.П. Толстов және В.Я. Басин сынды орыс зерттеушілерінің еңбектерінен қарастырылды. Ұлт мүддесінде тарих жазуға мүмкіндігі әлі де болса қалыптаспаған қарақалпақ ғалымдарының кеңестік жүйе тұсында зерттеу мәселесіне арнаған еңбектерінде, Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелену шараларының даярлығы мен жүзеге асу барысы, ұжымдастырудың құрылымы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылу тарихының әлеуметтік-экономикалық сипаттағы очеркі үрдісінде берілген. ҚАО-ның қалыптасуы қарақалпақ ұлтынан шыққан тұлғалардың саяси белсендігімен сипатталады. Осы тұста Автономияның құрылу кезіндегі аумаққа басшылық еткен Қ. Авезов және П. Варламовтардың еңбегіне талдау жасау жұмыстың саяси мәселелерінің негізін ашты [4]. Қазақ және өзге де Орта Азия халықтарымен қарақалпақтардың өзара қарым-қатынас мәселелерін ХVІІ-ХХ ғасырлар ауқымында сабақтастыру С.К. Камалов, Ж.У. Уббиниязов және А. Кощанов авторлығындағы зерттеуде қарастырылған [5]. Қарақалпақ жеріндегі кеңестендіру шараларының жүргізілу амалдары Я.М. Досумовтың [6] және Кеңестік билікті жүзеге асырған жергілікті партия өкілдерінің қызметі арқылы аумақтағы саяси ақуалдарды сипаттау И. Қосымбетов зерттеуінде бірізді баяндалады [7]. Ұстанымдарына кеңестік стереотип үстем болған зерттеушілер Н. Безроднов, А. Гордиенко, С. Татыбаев, Х.Т. Тұрсынов, И.И. Зарубин, Г.Н. Непесов, Л.Ф. Розенштейн және Б. Алланиязов еңбектерінен компартияның Түркістан халықтарына қатысты ұстанған ұлт саясаты, Қарақалпақстандағы социализм құрудың өзінше қалыптасқан үрдісі, Автономиялық облыс құруға қатысты одақтық мәселелер, межелеу талаптарының орындалу критерийлері сараланып алынды. Зерттеу мәселесін ашуда мүмкіндігінше тиімді болған Н.В. Алексеенко және В.П. Осиповтың еңбектерінде межелеу шаралары қарсаңындағы Автономиялық республика және облыс халықтарының ұлттық құрамын, саны мен аймақтық орналасуын сипаттайтын мәліметтер беріледі. Тәуелсіздікпен қатар келген Отандық тарихтағы мазмұндық және тақырыптық өзгерістер, олардың тақырыптық ауқымы ғылыми ойдағы ізденістердің бағыт-бағдарын жаңаша байқаудың мүмкіндігін туғызды. Әсіресе, тақырып мәселесін жан-жақты ашуда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ тарихының күрделі тұстарын зерттеудің динамикалық құрылымын жасаған ауқымды еңбектердің жарыққа шығуының маңызы зор. Осы уақыт мәселелерінің тарихи шындығын жаңаша ұстанымдармен зерделеуде М.Қ. Қозыбаев, Қ.С. Алдажұманов және Ж.Б. Әбілғожиннің авторлық серіктестігімен жазылған еңбектің орыны ерекше [8]. Бұл зерттеуде Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру шараларының тарихи сабақтарын жіктей отырып, осы кездегі қарақалпақ жерінде де Кеңес үкіметіне қарсылық сипатында орын алған Тақтакөпір бас көтеруінің қазақ даласының өзге де аумақтарындағы көтерілістермен салыстыра сипатталуы және тоталитарлы социализмнің шындығын көрсету талданған. Сонымен қатар, К. Нұрпейіс зерттеулеріне арқау болған Алашорда тарихына және ХХ ғасыр басындағы ұлттық межелеу науқаны уақытына қатысты қазақ шекараларын түгендеу тұжырымдарының талдануынан да, қарақалпақтарға да ортақ болған уақыт мәселесі назарға алынды. Қазақстан тарихындағы өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басындағы «жасанды жұт» салдарынан ауа көшкен қазақтардың ағайындары көптеп мекен еткен қарақалпақ жерін паналауы бір жағынан орайын тапқан шешім болғанына қарамастан, күрделі демографиялық ақуалдың қалыптасуына ықпал жасады. М.Х. Асылбековтің А.Б. Галиев және В.В. Козиналармен бірлескен авторлығында жазылған еңбекте аталмыш мәселелер кеңінен қаралады және қазақ даласындағы әлеуметтік-демографиялық жағдайлардың түзілуінің тарихи сипатты жақтары зерделенеді. Либералды бағыттың жетегіндегі дүние жүзі тарихының тарихи ойы ұлттық реакцияшыл ұстанымда қалыптасқан кезеңде қазақ зиялылары да ел болашағын өз алдына дара мемлекет құру жолынан көре білді. Осы тұрғыда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш қозғалысы үнінен және Мұстафа Шоқай идеясындағы тұтас Түркістан мемле