ФАМИЛИЯСЫ ЖОҚ ҰЛЫ ҚАЗАҚ

Сүйер ұлың болса, сен сүй

Сүйiнерге жарар Ол…

(Абай)

Осыдан 15 жыл бұрын. 1996 жылғы сәуiрдiң екiншi жаңасы.

Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Ұлты қазақ азаматтардың тегi мен әкесiнiң атын жазуға байланысты мәселелердi шешу туралы» Жарлығында:

1. Ұлты қазақ азаматтардың тегi мен әкесiнiң атының жазылуын қазақ тiлiне тән емес аффикстi алып тастай отырып, өзгертуге хақылы, алайда тегi мен әкесiнiң атының түбiрлiк негiзi сақталуға тиiс. Бұл ретте әкесiнiң атын жазған кезде азаматтың жынысына қарай «ұлы» немесе «қызы» сөздерi қосылып бiрге жазылады», – деп көрсеткен.

Осыдан 40 жыл бұрын. 1970 жылдардың ортасы. Алматыда қазақ мектептерi түгелдей жабылып, ауылда тұратын ата-аналардың балаларына арналған жалғыз №12 қазақ мектеп-интернаты ғана қалған. Оның өзi жабылуға шақ. Себебi, «қазақ тiлiнiң болашағы жоқ» деген желеумен бұл мектепке де бала саны толмай жатқан.

Мектептi жапқызбау үшiн ұлты  қазақ ата-аналарға баласын қазақ мектепке беруге үгiттеп, жаз бойы үй-үйдi жаяу аралап, есiк қағып, қол жинаумен әбден қалжыраған Шона ақсақал (қазiрде Алматыдағы осы мектепке жазушы, сатирик Шона Смаханұлының аты берiлген) орталық паркте Бауыржан Момышұлына кездейсоқ жолығып қалыпты.

– Ассалаумағалейкүм, Бауке!

– Уағалейкүмассалам! О, қазақтың Ұлы адамы екенсiң ғой. Кел берi!

Баукең «Ұлы» деген сөзге салмақ сала айтыпты. Шона түсiнбей сасқалақтап қалады. Баукең оған:

– Иә бүгiн Қазақстанда екеуiмiз ғана Ұлы адамдармыз. Мен – Момышұлы, сен – Смаханұлы. Басқалардың бәрi «овтар» мен «евтер», – деген екен.

Осыдан 70 жыл бұрын. 1940 жылдардың басы. II дүниежүзiлiк қанды майдан шарықтау шетiне жеттi. Гитлер Мәскеудi жаулап алуға жалғыз-ақ қадам қалды. Сталинге «байтал түгiл, бас қайғы» болып тұрған шақ.

Қазақстанда Орта Азия халықтарынан жасақталған 316-атқыштар дивизиясы (кейiннен атақты 8-гвардия) бақайшығына дейiн қаруланған фашистердiң қанды шеңгелiн болат жүрек, шойын кеуде, жалаң қолмен тойтарды. Мәскеудi жауға бермей, қорғап қалды.

Соғыстағы нағыз батырлардың асқан ерлiгi мен атақ-абыройларына бәз-бiреулердiң жолшыбай ие бола кетуi өршiп тұрған кез. Осынау  арпалысқа толы кезеңде: «Мәскеудi кiм қорғады? Бұл майданның бас алаңында ойнаған хас батыр кiм?» – деген сауалға Кремльдiң өзi: «Бауыржан Момышұлы», – деп ақиқатты ерiксiз мойындауға мәжбүр болды. Өйткенi, дәл сол сын сағатта Баукеңмен қатар қоятын ешкiмдi таба алмады, ондай адам жоқ та едi.

Орталықтан арнайы жiберген жазушы, журналист Александр Бек соғыс өртi iшiнде Бауыржан батырға айлап-жылдап ерiп жүрдi. Мәскеудi қорғаған батырлардың жанкештi ерлiгi туралы нағыз шындықты Баукеңнiң өзi баяндаумен қағазға түсiрiп, көп ұзатпай «Волоколомск тас жолы» деген атаумен кiтап етiп жарыққа шығарды.

А.Бек Баукеңмен алғаш қалай танысқаны туралы осы кiтаптың «Фамилиясы жоқ адам» атты I бөлiмшеде:

«Танысқан кезiнде ол аты-жөнiн айтты. Жөндi есiте алмай, қайта сұрадым.

– Бауыржан Момышұлы, – дедi ол тәптiштеп. Кәдiмгi тiлшiнiң әдетi бойынша дәптердi қолыма алып:

– Ғафу етiңiз, фамилияңыз қалай жазылады? – деп сұрадым.

– Менiң фамилиям жоқ, – дедi ол. Мен бетiне таңдана қарап едiм, ол:

– Атым – Бауыржан. Әкем – Момыш, мен соның ұлымын, баласымын, түсiндiң бе? – дедi.

Оның үнiнде астарлы бiр зiл бардай, кейiстiктiң лебi жақындай сезiлдi. Кейiн әбден танысып, сыр алысқан кезде ғана, оның не себептi өзiн фамилиясыз адам деп есептейтiнiн ұқтым», – деп келтiредi.

Осы детальдың соңғы екi сөйлемiне зер салайықшы. «Оның үнiнде астарлы бiр зiл бардай, кейiстiктiң лебi жатқандай сезiлдi» деген жазушы А.Бектiң түйсiгiне таң қалмасқа шара жоқ. Өйткенi, бұл жерде жазушы батыр атамыздың өзiнiң ата-тегiмен, дәстүрлi қазақы атауын — ов, — ев, – пен былғағысы келмей, өлшемдi қалыпқа сыймай, құлдық санаға мойынсұнған айналасындағыларға зiлдi кейiстiкпен биiктен қараған өр мiнезiн тап басқан. Келесiдегi «кейiннен… оның не себептi өзiн фамилиясыз адам деп есептейтiнiн ұқтым» деп ашық жазбай, құпия астарлап астап кеткенi, бәлкiм, саясат лебiн анық сезiнгеннен шығар.

Батыр атамыз «Момышев» деп атап шақырғанда: «Момышев дегендi танымаймын. Ал мен Момышұлымын», – деп жоғары атақ, орден-медаль, сый-сияпаттарды алмай кеткен кездерi болыпты. Неткен өрлiк пен iрiлiк дешi! Осындайда «бүгiнгi Тәуелсiз Қазақстанда өмiр сүрiп жүрмiз деген бiздiң өзiмiзде сондай Ұлы Рух бар ма?» – деген сауал ерiксiз туындайды. Иә, ұл болу әркiмнiң қолынан келедi, ұлы болу кемеңгердiң ғана үлесiне тиедi.

Бүгiн немесе 2010 жылы. Дәл бүгiнгi таңда Бауыржан атамыздан үлгi алып, қазақтың ұлттық ерекшелiгiне қайтып оралу – бiздiң буынның қасиеттi борышы. Әлемдегi барлық халық өз аты-жөндерiн тек өздерiнiң ұлттық негiздерiн сақтап жазады. Армяндар – Акопян; әзербайжандар – Мәмедоғлы; грузиндер – Махарашвили; хохолдар – Костенко;  латыштар – Лацис, молдавандар – Кодру; эстондар – Томме; түркiмендер – Мақтұмқұлы, литвалықтар – Вайкуле; орыстар – Иванов болса, қазақтар, бiздер, неге Момышұлы болмаймыз.

Аллаһтың елшiсi, хасiретi Мұхамедтiң (с.ғ.с.): «Балаға жақсы ат қойыңдар. Ахиретте Алланың алдында ол әкесiнiң атымен қоса шақырылады», – деген хадисi де бар.

Ендеше, «Момышұлы» деген ат қазақ ұлтының намысының, ар-ожданының, ұлтжандылығының биiгi болмақ. Осы биiктен көрiнуге барлығымыз да тырысайық.

Келер ұрпақ – Ұлы Қазақ Момышұлына ұқсап, Намысұлы, Арұлы, Алашұлы болуына ат салысайық достар, демекпiн!

Батыр атамызға ұқсап ұлтымыздың ұлы да, құлы да бола бiлсек шiркiн…

Айданақ АМАНТАЙҚЫЗЫ,

Абай атындағы мектептiң 8-сынып оқушысы.

Ақтоғай ауданы,

Павлодар облысы