Түркі тілдес түгел бол

2006 жылдың қараша айында Түркияда өткен Түркітілдес мемлекеттер басшыларының VІІІ саммитінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Түркітілдес мемлекеттердің Парламенттік Ассамблеясын құру туралы ұсыныс жасаған еді. Түрк ПА деп аталған сол ұйым 2008 жылғы 21 қарашада Ыстамбұл қаласында құрылған болатын.

2009 жылы Әзірбайжан астанасы Баку қаласында ұйымның алғашқы отырысы болды. Осы отырыста ұйымның регламенті мен хатшылығы туралы ереже бекітілді. Ал бүгін және ертең Астанада Түрк Па Кеңесінің отырысы мен Түрк ПА-ның ІІ пленарлық отырысы өтеді. Осыған орай біз Түрк ПА-ның қазақстандық делегациясының мүшесі Амангелді МОМЫШЕВКЕ жолығып, ұйым жұмысының барысы және отырыста қаралатын мәселелер жөнінде айтып беруін өтінген едік.

– Меніңше, барлық тарап­тардың мүддесінен шығып, тиімді жұмыс істеп келе жатқан көптеген мемлекетаралық ұйым­дарды құрудың бастамашысы болып жүрген біздің Президентіміз Түрк ПА-ның да өмірге келуі – түркітілдес туысқан халық­тар арасындағы интеграциялық үде­ріс­тердің тереңдей түсуіне қыз­мет ететінін көрегендікпен бол­жаған. Басқалар өзара жа­қын­дасудың жолдарын іздеп, бірін бірі қолдап жатқанда, бір атаның баласы болып, бір тіл, бір діл, бір дінмен қалыптасқан түркі халық­тары неге өзара жақындаспасқа? Және оның неше түрлі жолда­рын, түрлі амал­дарын тауып, осы күнгі интег­рациялық үдерістер­дің талабына сай құрылымдар жасалуы керек қой. Бұрын бізде мәдениет ортақтығын және осы сала бойынша жақындаса түсуді көздеген ТүркСОЙ ұйымы болса, ендігі жерде құқықтық, саяси және экономикалық, әлеуметтік-гуманитарлық салалардағы өза­ра жақындасудың, ынтымақта­судың маңызы зор. Парла­мент­аралық ынтымақтасудың әлеуеті мұндай жақындасуларды іске асырудың берік тұтқасы, маңыз­ды инсти­туты болары сөзсіз. Сондықтан да мен Түрк ПА-ның болашағы зор, маңызы терең ұйым деп есептеймін. Болашақ­та ол Еуропарламент секілді ықпалды ұйым болар деген үміттемін.

Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кіта­бында қазақ даласын «Ұлы Түркі елінің қарашаңырағы» деп атаған еді. Қазақтың аса білімді, теңіз­дей терең дарынды ақыны Мағ­жан да «Көп түрік енші алып та­рас­қанда, Қазаққа қара­шаңырақ қалған жоқ па?» деп жазған. Та­рихтың неше түрлі теперішіне түссе де тәуел­сіз­ді­гінен ай­рыл­­маған жал­ғыз түркі тілдес ел – Түрік Рес­пуб­ликасы болса, оның басшылары болған Ата­түрік, одан бергі Тұр­ғыт Өзал сияқ­ты саң­лақтары түркі­лер­дің өзара бірлестікте, тату­лық пен туыс­тық қа­рым-қатынаста бол­­ға­нын жақтап келді. Олар қазақ даласын «Ұлы Тұран даласы» немесе «Ана ватан» деп атап бөлекше қадірледі. Бү­гінгі таңдағы түркі әле­мінің аса ірі қай­рат­кері Нұрсұлтан Назарбаев та сол үрдісті жақ­тап отыр. Қазір түріктер Моңғо­лиядағы Күл­тегін зира­тының басы­на кесене салуды қолға алуда. Сол жерде мұ­ражай жасап, түркілер­дің көне тари­хынан мол мағлұ­мат беретін орталық ұй­ым­дас­тыруды мақсат етіп отыр. Моң­ғолия­ның ас­та­насы Ұлан-Батыр қа­ла­сынан сол жерге апа­ратын жолды да жөн­деп, жақын жерден ұшақ қона­тын орын да аш­пақшы. Міне, мұны да түр­кі­тілдес елдердің ор­тақ тари­хына жататын  маңызды бір іс деп атауға болады.

– Түрк ПА-ға қандай мемлекеттер мүше болып кіреді? Әрбір мемлекеттен оған неше адамнан мүше болады?

– Бүгінгі таңда Түрк ПА-ның құрамына төрт мемлекет мүше болып еніп отыр.  Олар: Қа­зақ­стан, Түрік Республикасы, Әзір­байжан Республикасы және Қыр­ғыз Республикасы. Әрбір мемле­кет­тің ұлттық Парла­мен­тінің жеті депутаты ПА мүшесі болып енгізілген. Қазақстан делегация­сының төрағасы – Мәжіліс спикері Орал Мұхамед­жанов. Ал мүшелері қатарында Мәжіліс депутаттары Ұзаққали Елеубаев, Бекболат Тілеухан жә­не мен, ал сенаторлардан Қайрат Ищанов, Ғарифолла Есім және Сәрсенбай Еңсегенов бар. Түр­кіменстан мен Өзбекстан деле­гациялары ПА қатарына енуге құлық танытпай отыр. Сонымен қатар, біз соңғы отырыста Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан, Баш­құртстан респуб­лика­лары сияқты түркітілдес республикалар өкіл­дерін де байқаушы ретінде шақыру қажеттігін айтқан едік.

Бүгінгі таңда Түрк ПА ЕКПА-мен (Еуропа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы) жә­не НАТО ПА-мен өзара ынты­мақтастық орнатып үлгерді. Ал Халықаралық Парламент Ода­ғына, ЕҚЫҰ ПА мен ИКҰ-ға байқаушы мәртебесін алды.

– Бакуде болған алғашқы отырыста қандай мәселелер қарастырылып еді?

– Ол отырыста біз Түрк ПА-ның Регламенті мен Хатшылық ережесін қабылдадық. Сонымен бірге, ұйымның Бас хатшысын сайладық. Оған Әзірбайжан өкілі Рамиль Гасанов, ал үш орынба­сарының бірі болып қазақстан­дық Мэлс Семғалиев сайланды. Ұйымның 300 мың еуро көле­міндегі жылдық бюджетін де осы жолы бекіттік. Бас хат­шы екі жылдық мерзімге, келесі отырыс болғанша сайла­на­ды, биылғы Ас­танада болатын отырыста жаңа Бас хатшы Қа­зақстан тара­пынан сайланатын болады.

– Бейсенбі күні болатын отырыстың күн тәртібіне қан­дай мәселелер енгізілген?

–  Ең алдымен биыл тәуел­сіздіктерінің 20 жылдық мерей­тойын атап өткелі отырған түр­кітілдес елдер туралы баяндамалар оқылады. Онда, әрине, түркі­тілдес мемлекеттердің өза­ра ин­тег­рациялық байланыс­тары мен ықпалдастықтарының перспек­тивалары туралы да мәселелер көтерілетін шығар. Жасалған баяндамалар бойынша пікір алы­сулар да өтеді. Қа­зақстаннан негізгі баяндаманы жасайтын Мә­жіліс Төрағасы Орал Мұхамед­жанов болады. Одан әрі Парламенттік Ассам­блеяға мүше мемлекеттер деле­гацияларының бас­шылары кезекпен сөйлейді. Соның ішінде Түрік Республика­сынан Ұлы Ұлттық Мәжілісінің Төрағасы Мехмет Шахин, Әзір­байжан Республикасынан Милли Медж­листің Төрағасы О.Асадов және Қырғыз Республикасынан Жогорку Кенештің Төрағасы А.Келдибеков баяндама жасайды. Шақырылған қонақтар арасынан құттықтау сөздерді Түрк СОЙ Бас хатшысы Д.Қасейінов, Ислам Кон­ференциясы Ұйымы Парламенттік одағының Бас хатшысы Махмуд Эрол Килич, АӨСШК ат­қарушы директоры Чинар Алдемир, Түр­кітілдес мем­лекеттер ық­пал­дастық кеңе­сінің Бас хатшысы Халел Акын­жы айтады деп күтілуде.

Қаралатын мәселелер арасында 2011-2012 жылдарға арналған ұйымның бюджеті, ПА регламентіне өзгерістер мен толықтырулар енгізулер де бар. Бюджетке салы­натын жарналар көлемі әрбір туыс­қан елдің мүмкіншілігіне қарай бөлінген, соның ішінде, нақты айтар болсақ, Түрік Республикасы – 296, Қазақстан – 148, Әзір­байжан – 74 және Қырғызстан 37 мың еуро көлемінде жарна төлейді. Ал регламентке енгізілетін өзгерістер қатарына тұрақ­ты комиссиялар құру қарасты­рылған. Бұрынғы регламентте ондай болмаған. Соның ішінде Экономика, сауда және қаржы, Заңнама, Халықаралық істер, Әлеуметтік-мәдени және гума­нитарлық мәселелер бойынша тұрақты комиссиялар құру көзде­луде. Бұлардан басқа да мәселелер қаралатын болады.

Сонымен бірге, күн тәртібіне Түрк ПА-ның төлтаңбасы мен туын бекіту де енгізіліп отыр. Олардың жобаларымен ПА-ға мү­ше мемлекеттер делегация­лары танысып шықты. Отырыс қоры­тындысы бойынша Астана декла­рациясы қабылданатын болады. Ал Бас хатшылық осы жолы Қазақ­стан өкіліне берілетінін жоғарыда айттым, оның бір орынбасар­лығына Қырғыз Республикасының өкілі сай­ланатын бо­ла­ды.

– Парламенттік Ассамблеяның оты­рысы қай тілде жүр­гізіледі?

– Қабылданған келісім бойын­ша делегация мүшеле­рінің бәрі өз тілдерінде сөйлей­ді, бірақ түрік және ағылшын тілдеріне ілеспе аударма жаса­лып отырады. Біздер, Кеңес Одағының шекпенінен шық­қан түркітілдес мемлекеттердің өкіл­дері ілеспе аударманың орыс тілінде де жүруін қалаған еді, сондықтан осы отырыста сөздер орыс тіліне де аударылатын шығар.

– Келетін қонақтарға мә­дени шаралар да көрсетілетін болар?

– Әрине, бүгін, яғни сәрсенбі күні олар Тұңғыш Президенттің мұражайында болады. Одан кейін Президенттік мә­дениет орта­лы­ғында болып, кітапхана, мұ­ра­жай, концерт залдарын тама­шалайды. Әсіресе, мұра­жай­дың түбі бір түркі туысқандарға арна­лып жасалған көрмесі қонақ­тар­дың көңілдерінен шығар деген ойдамыз. Мәдени шаралар бағдар­ла­масының аясында қонақтарға «Қазақ елі» монументін таныс­тыру, «Тәуелсіздік» сарайын көрсе­ту және «Бәйтерекке» шығару қарастырылған. Сондай-ақ олар­дың «Отан қорғаушылар» монументіне гүл шоқтарын қою рәсімі де көзделіп отыр. Осы күні қадірлі мей­мандарды Сенат Төрағасы    Қ.Мәми және Парламент Мәжілі­сі­нің Төрағасы О.Мұхамеджанов қа­был­дайды деп күтілуде. Ал бейсенбі күнгі пленарлық отырыс басталмай тұрып қонақтар «Түр­кі­тілдес мемлекеттердің тәуелсіздігі: дамуы және жаңа белестері» атты фото­көрмемен танысатын болады. Сонымен бірге, «Түркі академия­сы» қызметінің тұсаукесер рәсімі болады. Ал жалпы отырыс аяқтал­ған соң, түстен кейін делегация басшыларын «Ақордада» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қабыл­дайды деп күтілуде.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен Жақсыбай САМРАТ.

«Егемен Қазақстан» газет