Сақтар

Сақтар

Б.з.д. І мың. Ортасынан бастап Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалар “сақ” атауымен белгілі. Жазба деректердің мәліметі бойынша олар Қазақстанның барлық этникалық территориясында қоныстанып, бірнеше топқа бөлінген: оңтүстікте тиграхауда сақтары (грек деректерінде массагеттер, дон тайпалары), Бактрия мен Маржанада құрамына парасогда сақтары кірген хаумаварга сақтары.

Солтүстік шығыста — аримаспы, Орта Қазақстан — исседондар, Батыс савроматтар, Геродот бойынша савроматтардың аржағында “биіктаулардың етегінде”, оңтүстік шығыс Орал таулары болуы мүмкін, аргипей тайпалары өмір сүрген.

Сақ тайпалары мал шаруашылығының үш түрімен айналысты: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы. Малдың негізгі түрі қой болды. Шаруашылықта және күнделікті тұрмыста  жылқы жиі пайдаланылды, мұны археологиялық деректер де растайды. Сақ жауынгерлері мен көсемдерінің қабірін ашқанда жылқылардың сүйектері табылған. Асыл тұқымды жылқымен бірге қарапайым жылқылар да болды, олар аса биік емес, аяқтары қысқа, бірақ өте төзімді болды.

Тиграхаудалардың   үлкен ұлы Рустам өз елінде өзінің батырлығын , қайсарлығы мен танымал болып , әкесінің тіректі әскері болды. Сонымен бірге Рустам әкесі , патша каводттың  сүйікті ұлы болған. Татши Кавод  Рустамды тиграхауда патшалығының мұрагері етіп сайлайды.

       Ешкім Рустамның күшімен тең келмейтін. Рустаммен күрескен жас жауынгерлер , тез жеңіліп қалатын.  Осы майдан алаңына шашы иығына  төгілген , қыпша беліне былғары белдік таққан , белдігінде қолдан жасалған айна, бұл батырдың ер қыз екенін айтып тұрды. Оның оң қлында қылыш , сол қолында сауыт болды. Рустам не істерін білмей тұрып қалды, ол жекпе – жекке шықпайын десе тағы да болмайды . Томирис аттан түсе бергенде оның әрбір қимылынан  Рустам оның жай ғана сұлу қызды емес , сонымен бірге қылыш пен семсерде ойнай білетін ер қызды көрді . Екеуі қызыл майдан шайқасқа түсіп жатады. Жекпе – жек шайқастың үстінде Рустам қылышын Томиристің қылышына тақап қалып, оның көзінін қорқыныш емес , ашу мен ызаға толы қарсылықты көреді. Оны түсінген Рустам күшін әлсірете түседі. Сонда Томирис  шайқасты тоқтатып , белдігін алып, оның атының үстіне қойып , өзінің Рустамға әйелі ретінде берілгендігін білдіреді.

      Томиристі туғанға дейінгі жүз жылдықта қаратаудың бойында ауыл ақсақалдарымен көсемдерінің жиыны болып тұратын. Әдетте жинды жинау қиынға соғатын. Себебі сақ тайпасы ұрыстық қатынаста тұрып жататын . Сондықтанда көсемдер мен ақсақалдардың арасында ылғи да ұрыс – жанжал болып тұратын . Көшпелі сақтарды біріктіру Чипакидің қолына тиді . Чипакай өзінің елін тек байлықпен ғана алдау арқылы біріктіретінін біліп , әйгілі сапарға аттанады.

      Алдыңғы Азияда көшпелі сақтардың аты скифтер деп те аталып жүрді. Көшпенді шигуздардың жолына аты бүкілге мәлім айбарлы да қайратты , тосқауыл бола алатын Ассирия тұрды. Бірақ көшпенді шигуздар Ассирияға басып кіріп , оларды талқандай түседі . Жасыл түске боялған  шөп пен гүлді аттың тұяғы таптап тастайды. Бірақ көшпенді шигуздар қаланың өз пайдасына түсетінін біліп әрекет жасамайды.

      Жылдар өтіп жатты , шигуздар осы жерде тұрып жатты . Чиипакай өзінің атағын қанағат тұтқанмен оның мұрагеріПартатуа бүкіл қауымның патшасы болғысы келді. Сөйтіп көне Каспийдің  қасына өзінің патшалығын құрады.

Сонымен бірге Ассирияның қызын Ассархаддананы әйелдікке алады.

      Партатуаның орнын батыр Мадий басады. Бірақ ол қолындағыны қанағат тұтпай , басқа египет елдеріне көз сала қарайды  бірақ бұл мақсатына жету үшін , ол мидия , Вавилон елдеріне жаулап алу керек болды. Мадий Мидияны , Сирияны

Палистинаны ала келе Египетттің да шекарасына жетіп қалды.

   Египеттің фараоны Псалимтих және оның қарамағындағылар Мадияның жорықтарынан қорқып, оған арнайы елші жіберіп , не сүраса соны беретінін айтады. Мадий египетке бармады , бірақ көп нәрсе сұрайды. Египет қолындағысының бәрін береді. Шигуздар бұл шабуылдан кейін қаланы жаулап алады.Сөйтіп барлық бағалы заттардың бәрін өздерімен бірге алып , қаланың быт – шытыншығарып кетеді. Сөйтіп урарту патшалығы құлайды. Мадияның келесі жорығы  Вавилонға бағытталады . Бірақ вавилонды алу үшін оған көп дайындық керек болды . Себебі Вавилон өте күшті жеңіліс таппайтын елдің бірі болатын . Мадий ақыры дегенде күшті дайындықпен Мезопотамияға баса көктеп кірді. Барша халық заттарын тастап , қорғанның артына тығыла жөнеледі. Бірақ , оларға көмекке клаксар келеді. 

            Клаксар  Вавилоннан кейінгі Мадианың жаулайтын отары болатын. Клаксар Мадияны қақпанға түсіру үшін бір үйір жылқы береді .Оған Мадий көнеді . Сонан кейін , оның көңілін көтеру үшін арнайы той думан ұйымдастырады. Мадий оған келісіп тойға келеді.

     Мадий және оның жауынгері дастархан толы шарапқа тойға келіп отырады. Әрбір жауынгерге бір -бір сұлудан беріп бастарын айналдырады . Ал Мадий болса бір кесе шараптан кейін мас болып , ұйықтап қалады . Класкар осы сәтті пайдаланып , Мадийді пышақтап өлтіреді . Мадий өлгеннен кейін оның артында кішкене әскері , оның ағасы және баласы Спаргаппис қалады.

   Осыдан кейін сақтар үш топқа бөлініп кетеді.Олар : Оңтүстік сақтар – хаомоварго, екінші тиграхауда, үшіншісі – парадария , олардың негізін сақтар – массагеттер құрады . Спаргаппис әрең дегенде тірі қалып , бай ел – хорезмде тығылып жүрді . Қарсыластары оны өлді деп ойлағанмен, ол – қарсыластарын ұмытпады.

Спагаппис Мадидің патшасы Алматтаның қол астында өмір сүріп жатты . Ол бұл сарайда тұрып жатып , көсемдерден шешендікті, айлакерлікті , делдалдықты үйреніп жүрді. Сөйтіп көп жыл өткеннен кейін , атақты делдал болып шығады. Ол қаншалықты атақты делдал болса да , оның қарамағындағы көсемдер оның айлакер делдалдығын көре алмай , жек көретін . Сол көсемдердің бірі – Фарзана болатын. Спаргаппис Ферзананың жалғыз қызын тартып алып, әйелдікке алады. Себебі, Ферзана қызын бергісі келмейді, сол себепті тартып алып, әйелдікке алады. Себебі, Ферзана қызын бергісі келмеген , сол себепті тартып алып қашқан. Ол қыздың аты Зарина болатын. Фарзана өз қызының жағдайын нашар деп есептеді. Заринаны сол үйдің отынымен кіріп, Күлімен шығып жүр деп есептеді.Содан Ферзананың жек көрушілігі күннен - күнге өрши түседі.

Бірақ, ол шын мәнінде бұл жағдай олай еместін. Зарина Спаргапписвпен бақытты өмір сүріп жататын. Оған куә болған Заринаның ағасы Скинур болатын.Бірде Скинур Жездесімен апасына қонаққа келгенде барлық жағдай жасалған екеніне көзі жетіп, жездесін жақсы көріп қалады.

Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оныңмыңдағанкилометрбір-біріненалшақжатқанмәдениошақтарындаешөзгеріссіз, бір-бірінайнытпайқайталайтынкөптегенәскери-көшпеліөмірсалтынатәнбұйымдар: әбзелдері, қару, қолақазандар, далабатырларыныңтасмүсіндері. Көнекөшпелідәуірдіңфеномені— өнері. Қолағасырындакөшпелітайпалардыңкөбініңөнері— геометриялықфигураларболды, текпетроглифтердежануарлардың, адамменқұдайлардыңбейнелеріберілген. Көшпелілердіңөнерінегізіненқолданбалыболды, оларәртүрлібұйымдардыәшекейледі. Көнекөшпелілердіңдүниесібұлжануарлардүниесі. Оныжасаушыларадамбейнесіненаңдардыкөпбейнеледі. Сондықтандакөне  көшпелілердіңөнеріскиф-сібіраңстилідепаталды. Бұлайаталусебебікөнекөшпелілерөнерініңекі  массивіскифтерқоныстанғанСолтүстікҚаратеңізбеншығыстаСібірдетабылған. Тексоданкейінғанаархеологтарскиф-сібірөнерініңүлгілеріЕвразиякеңістігініңәржерлеріненкөптептабылған. БүгінгікүнікөнекөшпелілерөнерініңескерткіштеріКарпато-ДунайбассейініненТынықмұхитжағалауынадейінгікеңалқаптатабылыпотыр. Скиф-сібіраңстилінжасапдамытудакөнехалықтарқатысты, олар: ДунайменБалқандағыфракиялықтар, ОңтүстікШығысЕвропаскифтері, сарматпенсовроматтар, СолтүстікКавказдағымеоттар, ҚазақстанменОртаАзиясақ;  массагет, дахи, исседондар, ОңтүстікСібірменмонғолияныңдинлинменғұндары, Қытайдыңсолтүстікшығысындағыжунмендихалықтары. Аңстилініңеңкөнеүлгілеріб.з.д. Імың. ортасына(әртүрліхронологиябойыншаб.з.д. IX—VІғғ.), алеңкейінгілеріб.з. алғашқығасырларынажатады.

Спаргаппис абиалармен соғысып жататын. Абия – бұл Заринаның шыққан тегі екен. Сол соғыс кезінде Зарина қыз тауып , бала үстінде қайтыс болып кетеді. Бұл жағдайды әкесі Фарзана естігенде есінен ауысып, жұнырып кетеді. Оған дәлел: Ферзана барын үстіне киіп көше шығып кеткенде  кешке жыртық, алақ – салақ болып келіп жүрді.

      Спаргаппистің қызы Томирис болатын. Ол бойжетіп өскенде , Спаргаппис патша болудың жолын қуады. Яғни, өз деген мақсатына жеткісі келеді. Сөйтіп қасақана Батразға оның патша болуын ұсынады. Қасақана деп отырған себебім, Батраз Спаргаппис қатарындағы көсемдердің бірі болатын . Спаргаппистің айлакер, ақылгөй, шешендігімен тұспа – тұс келетін. Оны жек көретін болады. Бірақ Спаргаппис Батразға оның қолы жете алмай, өлтіре алмайжүрген қарсыласының басын әкеліп береді. Осыдан бастап батраз Спаргаппистің ауына түсіп қалғанын білмей, онымен жақсы тұрып кетеді. Сөйтіп, патша бол деген сөзін мақұл көрмей, тек сен ғана лайық – деп Спаргаппистің өзіне патша болуды ұйғарады..

Сөйтіп,  массагет тайпасының патшасы етіп тағайындайды. Олнағыз патша боламын десе біздің тапсырмамызды орындасын деген көсемдерден ұсыныс болады Ол тапсырыс абиялардың өздеріне қарсы шықпауын өтінеді. Ол үшін Спаргаппис өзінің балдызы Скимурды тақтан тайдырады. Ал батраз болса қашып кетеді. Сөйтіп бұл тапсырманы орындағаннан кейін Спаргапис ақ киіздің үстіне бүкіл сақ тайпасының патшасы болы