1870-1890 жылдардағы Франция. Франция XX ғасырдың басында

1. Осы жылдардағы Францияның экономикалық даму ерекшеліктері

2. 1875 жылғы Конституция

3. Саяси дағдарыс

4. Отарлық саясат

5. Жұмысшы қозғалысы

1870-90 жылдың аралығында капиталистік елдердің экономикалық әркелкілігі күшейді. 70-жылдары Франция Англиядан кейінгі екінші орында еді. XIX ғасыр аяғында Франция дүниежүзілік өндіріс көлемі жөнінен төртінші орынға ығыстырылды. 1871 жылғы бітім бойынша Германияға Францияның Эльзас және Лотарингияның бір бөлігі берілді. Көлемі 145 мың км кв. Бүрын Франция шетелге көмір шығарса, енді көмірді өзі сатып ала бастады. Францияның өндірісі тоқтап қалды деп айтуға болмайды. Францияның солтүстік департаменттерінде өнеркәсіп жақсы дамыды. Тау-кен өндірісі дамыды; Оған түрткі болған нәрсе теміржолдар салу.1872 жылы 1300 тонна болат өндірілді, ал 1891 жылы 740 мың тоннаға жетті. Өндірісті механикалан-дыру күшейді. 1852-1900 жылдары аралығында бу двигателімен істейтін өндірістің саны өсті. 1870 жылы Францияның алғашқы концерндері пайда болды. Францияның Сен-Говен бірлестігі 30 химия зауыттарын біріктірді. Металлургия синдикаты. Шнайдер, Крезо дейтін адамдардың металлургия зауыттарында 14 мыңға жуық адам жүмыс істеді. Англия мен АҚШ~тан айырмашылығы Франция әрі аграрлы-индустриялы ел болды. 1880-90 жылдардың өзінде Францияда жеңіл өнеркәсіп басым болды. Францияда өндірістің шоғырлануы артта қалды. Ауыл шаруашылығы экономикада басты роль аткаратын сала болып қалаберді. Халыктың 67,6 проценті деревняда түрды. 1896 жылы 60,4 процентке азайды. 1880 жылдан бастап ауыл шаруашылығына капитализмнің енуі күшейді. Оған кедергі жасаған нәрсе жер бөліктерінін аздығы. Францияда парцельдік (үсақ бөлік) шаруашылық көп бодды. 1890 жылы 4 млн. 853 мың үсақ шаруашылықтың әркайсысында 1-10 га жер болды. XIX ғасырдың соңғы ширегінде аграрлық дағдарыс болды. Еуропа рыногына Канаданың, АҚШ-тың арзан астыкгары кдптап кетті. Техниканы пайдалана алмай отырды. Осының барлығы Францияның түрғындарынын санының өспеуіне алып келді./1870-1901 жьтлдары халық 2 млн. ғана өсті. Осы кезде Германия халкы 15 миллионға өстці

1875 жылы Конституция кабылдады. Сөйтіп Франция республика болып калды, Мак Магон Францияның президенті болып сайланды. Францияның билеуші топтары монархиялық тәртіпті қайта орнатамыз деді. 1870 жылы қаңтарда жүргізілген сьезде республикашылдар жеңіске жеткен еді. Мак Магон отставкаға шықгы, орньша буржуазияшыл-республикашыл Жюль-Греви келді. Бүл басқарған адамдар самаркду буржуазия болатын. Олар негізінен елде кең демократиялық өзгеріс жасағысы келмедіГ] Огтортунистердің ірі өкілі Гамбетга. Ол елдегі таптық кайшылыкгы жокқа шығарды. Алайда халыкгың талап етуімен реформалар қабылданды. 1880 жылы коммуналарға рақымшылық берді. 14-шілдені «Үлтық мейрам» деп жариялады; МАРСЕЛЬЕЗАНЫ үлттық әнұран деп белгіленді. Баспасөз бостандығы жарияланды. Оппортунистердің бүл саясаты оларға карсы республикашылдардың сол қанат өкілдері тарапынан сынауға ұшырады. Жұмысшылардың бір тобы оларға ерді. Олар радикалдар партиясын күрды. Көсемі Жорж Клемансо болды. Радикалдар: демократиялық реформа жасаймыз, капиталға прогрессивтік салық саламыз, жүмыс күшін қысқартамыз, түрақгы армияны жоямыз, шіркеуді мемлекеттен бөлеміз, президенттің қызметін қысқартып сенатты таратамыз-деді. Осы кезде өкіметтің ішінде дағдарыс балды. Осы жағдайды реттеу үшін оппортунистер мындай реформа жасады:

1) Кәсіподақтарға ашық жүмыс жасауға рүқсат берді.

2) Мэрді сайлауға рұқсат берді.

3) Сенаттар тоғыз жылға сайланды. Бұрын өмірлік болатын.

1860 жылы осы қозғалыстар нәтижесінде самарқау республикашылдар жоне радикалшылдар бірігіп биледі. 1880 жылы буржуазияның беделін түсірген «Буланжизм» жөне «Панама ісі» деген оқиға болды. «Панама ісі» дегеніміз Панама каналын салу жолында Франция қаржы салып Панама каналын салуды өз колына алған еді. Құрылысты инженер Лессепс компаниясы баскдрды. Оған 1,5 млрд. франк ақша бөлді. Бүл ақшаны Францияның өкімет адамдары мен компания талан-таражта салды. Олар оны жабу үшін лотерея жасады. Лотсреясы өтпей қалды. Бүл үкімет пен буржуазияның беделін түсірді.[1893 жылы депугаттар палатасына сайлау кезінде Францияның үкіметтік саяси қайраткерлері жеңіліске үшырады. Франция сырткы саясатында Піл, Догомея тағы баска жерлерді өзіне бағындырды. 1890 жылы Франция Қытайды бөлшектеуге араласты. Теңіз сыртындағы Франция жасалды. 1860 жылы Францияның отарының жер көлемі 0,2 шін. болса, 1897 жылы 3,4 млн. шаршы мильге жетті. Сөйтіл Англиядан кейінгі екінші орынға шықгы.

Буржуазия жүмысшылардың арасында іріткі салуға тырысты. Францияның жүмысшы қозғалысында да үсақ буржуазиялык идеология басым болды. Буржуазиялык, публицист Барбере үііым қүрды. Олар жүмысшылардың күнделікті түрмысын жақсарту жолындағы күресінен назарьш басқа жаққа аударуға тырысты. Францияда 1879 жылы жүмысшы партиясы күрылды. 1880 жылы бүл партияның бағдарламасын К. Маркс жазып берді. Онда партияның міндеті туралы былай жазылды: капиталис-терді экономикалық саяси жағынан экспроприяциялап, өндіріс қүралдарын қоғамға кайтару; 8 сағатгық жүмыс күні үшін күресу; 14 жаска дейінгі балалардың еңбегіне тыйым салу.

Франция XX ғасырдың басында

1) Францияның экономикалық дамуы.

2) Ішкі саясаты.

3) Отарлық агрессиясы.

Францияның XX ғасырдың басындағы экономикасында алға басушылық байкдлды. 1908 жылы шойын өндіруде 5,4 мың тонна ондірсе, 1913 жылы 22 мың тонна темір ендірілді. Өндірістің жана салалары пайда болды. Өндірістің шоғырлану процесі күшейді. Металлургия өндірісі «Комите де Форж» жоне Шнайдер, Крезо компаниясынын қолында болды. Көмір, химия өнеркосібі, машина жасау Рено, Пежо компаниясының қолында болды. Бір сөзбен айтқанда өндірістің шоғырлануы жүріп жатты. Ал шындығында Францияның басқа мемлекеттермен салыстырғанда экономикасы даму жағынан артта қалды. Францияның экспортында жүн шығару — бірінші, мақта-мата бүйымдарын шығару — екінші, шарап — үіпінші, химия —сегізінші, автомобиль шығару оныншы орында түрды. Әсемдік заттар жасайтын ондіріс орындары бірігеді. 1916 жылғы есепке кдрағанда жүмысшылардың 58,1 проценті үсақ кәсіпорындарда жүмыс жасаған. Ірі өнсркәсіпте 30 проценті жүмыс жасаған. Ауыл шаруашылығында парцельдік шаруашылык. әлі басым болды. Көп шаруалар соған байланысты күйзелді. Өндірістің баяу дамуы жағдайында Францияда кредиттік ақшаның ролі өсті. 1914 жылы Франциядағы 11 млрд. ақшаныд 8 миллиарды 5 банктың қолында болды. Банктің шоғырлануы күшейді, олар ақшаны сыртқа қарыз түрінде берді. Бүл елдін ішіндегі экономиканың дамуын тежеді. Рантье тобы көбейді. Бірінші дүниежүзілік соғыстың кдрсаңында рантье тобы 2 млн. адамнан асты. Мемлекеттің өзі — рантье мемлекетке айналды. Соған байланысты түрмыс нашарлады. Францияның халкының саны өспеді. 40 жылдың ішінде халық саны 38-39 миллионнан аспады. Францияның ішкі саясатында, буржуазия-реакциялык сыртқы саясатында-агрессиялык саясат жүргізілді.

Франция жұмысшыларының жағдайы ауыр болды. Түгынатын заттардың бағасы өсті. Жүмысшы табының арасына буржуазия іріткі салғысы келді. Ақшаны пайдаланып жұмысшы аристократиясын жасай бастады. XX ғ. басында жұмысшылардың ірі-ірі стачкалары жиіледі.Онын себебі француз жүмысшыларының еңбек ақысы Германия мен Англияның жұмысшыларынан аз болды. Көтеріліске шығу жөнінен Франция бірінші орын алды. 1905 жылы орыс революциясы туралы хабар француз жүмысшыларының күресін күшейтіп жіберді. «Орыс достары» қоғамы құрылды. Францияның жұмысшы қозғалысына басшылық жасайтын социалистік партиялар қүрылды. Француз социалистік партиясының мүшелері былай деді: «Жұмысшылардың жағдайын жақсарту ушін социалистер қоғамының құрамына кіріп, Министрлік кабинет кұру керек» деді.

І901 жылы Жан Жорестің бастауымен Француз социалистік партиясы кұрылды. 1905 жылы екі партия бірікті. Бірақ бұл партияның бірігуі формальды түрде болды және жоресистік платформа негізінде бірікті. Социалистік партия реформа жасау партиясы немесе таптық күрес партиясы деп аталды (СФИО). Францияның социалистік қозғалысында түрлі ағым: революциялыкжапъ оппортунистік ағымдар калыптасты. Жүмысшы қозғалысының ішінде гедистердің ықпалы кұшейе бастады. Жоресистердің де ықпалы күшейді. Жоресистер социализмге бейбіт уласуға болады деді. Анарко-синдикалистер де күшейді. Олар революциялық ұйымдасқан күресті жоқка шығарды. Партияның басшылығын мойындамады. Күресте синдикаттың басшылығын мойындадьт.

Бірінші дүниежүзілік соғыс жақын қалды. Соған байланысты Францияның социалистері бағдарламасын анықтай бастады. Жұмысшылардың катысуы керек пе, жоқ па деген мәселелерді анықтады. Социалист Эрве деген кісі былай деді: «Жүмысшылар соғыстың кандай түрі болса да оған қарсы күресу керек,» — деді. Мүны эрвеизм деп атады.

Франция буржуазиясы бірінші дүниежүзілік соғыс барысында «Ұлы және құдіретті француз мемлекетін» жасау идеясын үсынды. Ол үшін үкіметті күшейту керек болды. Соғыс министрі қызметіне Теофель Делкассені шақырды. Премьер министрлікке Пуанкарені шақырды. Оған соғыска дайындыққа кұлшына кірісіп, уағыздағаны үшін халық «Пуанкаре-соғыс» деген ат берді.

Француз империализмінің өсімқорлық сипатына көз жеткізуге төмендегі мәліметтер көмектеседіі Еуропа елдеріне 22 миллиард марка, Америка елдеріне 6 миллиард марка, Азия, Африка, Австралияда — 5 миллиард марка ақшасы болған және олардан тек өсім алып отырған.’ Сондықтан француз империализмі «өсімқор империализм» деп аталады. Олар баскд елдерге ақшаны (капитал) тек карыз түрінде берген. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Францияның басқа елдерге берген қарыздары былайша сипатталады: Ресейде — 12 миллиард, Оңтүстік Америка елдеріндегі-6 миллиард, Балқан түбегінде — 3 миллиард, Испания мен Португалияда — 3 миллиард, Мысырда — 3 миллиард, Түркияда — 3 миллиард,