Қорқыт ата

Әлемдік фольклорда құдайға қарсылық сарыны әртүрлі жанрда қолданылған. Бірі мифтік сананың ықпалымен әпсана жанрына негіз болып, оның үлгісі Қорқыт арқылы көрінсе, екінші түрі эпостық шығармаларда батырлар тарапынан байқалған. Үшінші – әлемдегі көп халықтың, атап айтқанда, жапондық «Урасима Таро», грузиндік «Мәңгілік өмір іздеген жігіт», венгерлік «Мәңгілік іздеуші», итальяндық «Жұмақтағы бір күн», орыстардағы «Жұмақ құсы», «Марқұмда қонақта», т.т. ертегілерінде мәңгі өмірге қол жеткізген кейіпкерлер туралы айтылған. Алайда олардың мәңгі өмірге қол жеткізуі шектеулі уақыт аралығында әрі мұнда құдайға қарсылық сарыны ретінде қолданылмай, ертегінің сейілдік функциясына сай жасалған. Бұл халық түсінігінде өзектілігін жойған кезде шыққандықтан осы топтағы шығармалардың қатарында қарастырылмайды. Қазақ және өзге халықтардың шығармаларында орын алған бұлардың әр түрінің стадиялық ерекшелігі кейіпкерлерге жүктелген функция арқылы болатыны сөзсіз. Алдымен мифтік сананың ықпалымен пайда болған әпсана жанрындағы құдайға қарсылық сарыны қарастырылуы қажет. Шынында, бүгінгі ғылымда Прометей мен Қорқытты типтік образдар ретінде тану қалыптасқан. Дегенмен біздің зерттеудің осы кезге дейін айтылған пікірлерге қосатын өзіндік жаңалықтары бар. Қазақ ғылымында алғашқы болып Қорқыттың ажалға қарсы күресін Прометей ісімен байланыстырған М.Әуезов [1, 56-б.]. Бұл тақырып Ә.Марғұлан [2, 205-б], т.б. тарапынан дамытылған. Қорқыттың ажалдан қашуына байланысты мәтіндер біршама. Оның бәрінде дерлік Қорқыттың өлгенін баяндайды. Тек бір ғана – Қорқыттың жасаған қырық жасанды бейнесімен қатар отырған шын Қорқытты ажырата алмаған Жаналғыш туралы мәтінде оның өлмей, аман қалғаны туралы баяндау ертегілік сарынның ықпалымен орын алған. «Қорқыт ата» энциклопедиясында бұл образға қатысты мәтіндер жарық көргендіктен, олардың мазмұнымен таныстыруды артық санадық. Қорқыт пен Прометейге ортақ сарындар – сәуегейлік және трикстерлік. Прометей грек тілінде «сәуегей» деген мағынаны білдіреді. Ол – Зевспен айқасқан алып батыр әрі адамға бақыт әкелуші. Ежелгі замандағы грек ақыны Эсхилдің «Бұғауланған Прометей» атты трагедиялық шығармасында Прометейдің адамдарға от әкелуі ғана емес, оларға үміт беруші, ауруды дәрімен емдеуді, бал ашуды, жер қойнауындағы байлықты шығаруды, есеп пен әріпті, табиғат маусымдарын ажыратуды үйретуші болғаны кейіпкердің өз сөзімен баяндалған. Тіпті Кронды биліктен тайдырып, өзі үстемдікке жеткен Зевс адам баласын құртқысы келеді. Сонда Прометей адамды өлімнен құтқарушы болып шығады. Антикалық әдебиетті зерттеушілер Прометей образындағы архаикалық негіздерді іздесе де, біздің зерттеу нысанымыздың образдық пайда болуы мен атқарған қызметтерін салыстырғанда стадиялық ерекшеліктердің орын алғаны анықталады. Екі образдың даму барысында көріпкелдікке байланысты кейіннен қосылған қабат мына бір жағдайда ғана ұқсастық табады. Мәселен, Прометей Зевс Фетидамен некелеспесін, кімде-кім Фетидаға үйленсе, одан туған ұлдың өктемдігі әкесінен артық болады деп Мойралар айтқан дейді. Фетиданы Пелейге берсін, сонда Грекияның ұлы батыры туады деген. Прометей Мойралар айтқан сөзді тура айтқан, яғни Фетида мен Пелейден туған Ахилл ежелгі грек мифологиясындағы ұлы батырлардың бірі болып шыққан. Бұл қаһармандық мифологияға сай жасалған көріпкелдік. Ал Қорқыттың көріпкелдігі Осман империясын құраған қайы руының ұрпақтарының ақырзаман болғанша үстем билікте болатынын айтумен байланысты көрінеді, ол В.В.Бартольдтың аудармасында сақталған [3, 358-б.]. Мұндай қосымша кейінгі көшірушінің субъективті әрекеті ретінде бағаланғаны дұрыс. Дрезден нұсқасын түрік тілінен қазақ тіліне тәржімалау барысында бұл жолдар берілмеген. Бірақ «Баят бойында Қорқыт Ата дейтін бір ер тұрыпты. Ол кісі оғыз ішіндегі ең білгіші екен. Ғайыптан айтқан болжамдарының бәрі тұп-тура келіп отырған әулиенің көңіліне тәңірім нұр құйған ғой…» [3, 128-б.], – деп берілген. Бұған қарағанда аталмыш жазба ескерткіште Қорқытты бақсы деп атау байқалмайды. «Қорқыт Ата кітабында» Қорқытты өз ортасының ақылманы ретінде бағалау тұрақты. Оғыздар қауымында қандай іс болса да, оның айтар ақыл- кеңесі сұралады. Бұл оны әулиеге, абызға тән дана ұғымымен қатар қабылдауға жетелейді. Қорқыттың атқаратын функцияларының көнелігіне қараған С.А.Қасқабасов: «Қорқыт өзінің алғашқы түрінде құл иеленуші мемлекетте бас Құдайға қарсы шығатын титандардан көне образ, олардың алдындағы тип. Ол архаикалық мифтерде тұңғыш адамдарды дүниеге келтіретін, алғашқы еңбек құралдарын, музыка аспаптарын жасайтын, адамдарға от жағуды, күн көруді үйрететін ілкі ата-демиургке, жасампаз қаһарманға ұқсайды, соларға сәйкес келеді» [4, 278-б.], – деген. Дегенмен Қорқыт образын кейбір ғалымдар тарапынан оны бақсы, жырау деп қабылдау да белгілі дәрежеде тұрақтап қалды. Біздің зерттеуіміздің нәтижесі Қорқыттың бастапқы қызметі бақсылық емес, абыз типінде тану қажеттігін көрсетті. Негізі, ғалымдардың көпшілігі – В.В.Бартольд, Е.М.Мелетинский, В.М.Жирмунский, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, т.т. Қорқыт образының көпқабатты стадиялық сипаттарын саралаған. Ғылымның дамуына сай бұл ғалымдардың еңбектерін зерделей келе Қорқыт образындағы көпқабаттылық сипат бірте-бірте жіктелгенін аңғаруға болады. С.А.Қасқабасов пен Ш.Ыбыраев, мәселен, Қорқыт бейнесінде ислам дініндегі әулиеге тән ештеңе жоқ екенін жазды. Бұл образдың пайда болу кезеңі тым әріде жатқанын айтқан С.А.Қасқабасов мұндағы архаикалық сипаттарды дүниенің төрт бұрышын кезу әлемді көлденеңінен төртбұрышты деп танумен байланысты, дүние жүзінен пана таппай, ақыры, Сырдарияда отыруы − жер ортасына келуі, бұл да жер мифтік түсініктегі жер кіндігі деген ұғыммен сабақтас және «Су аяғы − ер Қорқыт» деген сөздің сақталуын талдаған. Оны: «Қорқыттың Сырдарияда, дәлірек айтқанда − суда өлуі бұрынғы заманда суды, әсіресе, оның астын және төменгі жағын, о дүние − өлілер патшалығы деп түсінген мифологиялық-шамандық санаға меңзейді. Бақсы сарындарында «Су аяғы − ер Қорқыт» деп аталуы осыдан болса керек, – деп, − Қорқыт өлілер әлемінде тұрып жатыр және өзіне сыйынатындарға жәрдем беріп жатыр, әсіресе, бақсыларға, – деп есептелген» [4, 277-б.], – деп түсіндірген. Сондықтан Қорқыт образының көне екендігін анықтаған. Бақсылардың жын шақырғанда «Қорқыт күйін» тартуы, оны өздеріне пір санауы, Ш.Уәлихановтың Қойлыбай бақсының қобызы туралы жазуы – мұның бәрі Қорқытты бақсы типінде тануға ықпал етті. Әрі соңғы ғасырларда бақсылардың қобызбен көрінуі де бұл аспаптың тек бақсыға ғана қажетті атрибут сияқты қабылданды. Сонда қобыз тек бақсыларға ғана керек пе еді? Бұл сауалды шешу үшін қобыздың атқаратын қызметін анықтау қажет. Сол үшін Қорқытты шартты түрде бақсы деп ойлауға ерік беру керек. Гермес грек мифологиясы бойынша Зевс пен Майиден туса да, Олимптегі құдайлардың қатарына кейіннен қосылған. Оның образдық пайда болуы архаикалық мифтен басталғанын есімінің «тас үйіндісі» деген мағынада қабылданғанынан білуге болады әрі ол тас бағана ретінде фетиштік қызмет атқарған. Герместің шығу тегі Кіші Азиямен байланысты болу керек деген де пікір бар [5, 292-б.], бірақ оның генезисін анықтау өз алдына жеке мәселе. Біз үшін маңыздысы – оның шамандық қызметі – өлгендердің жанын өзге әлемге жеткізумен байланысты және Герместің қолында адамдарды ұйықтатып, оятатын асатаяғы болғаны. Зевстің хабарын жеткізуші әйелдер арасынан Ирида болса, ерлер тарапынан бұл қызметті атқарушы – Гермес, ол, мәселен, Прометейге Зевстің сәлемін жеткізеді. Ал түрік халықтарында Қорқыттың дәл мұндай түрдегі хабаршы қызметі байқалмайды. Қорқыт қобызының функциясын Герместің асатаяғымен байланысты қарастыруға болады. Өйткені, шаманның қобызды пайдалануы (Гермес үшін лира) әлемдік құпияларды білу үшін керектігі Гомердің есіміне телінетін бес гимннің бірі «Гермеске» деп аталған мәтіннен аңғаруға болады. Бұл мәтін бойынша лираны жасаушы – Гермес. Ол оны тасбақаның сауытынан жасаған. Ал бұл аспапқа Аполлоннан ұрлап алған (осынысы үшін ол трикстер ретінде де қабылданды) қасиетті сиырларды сойып, соның ішектерін салған. Кейін керемет музыка тапқаны үшін Аполлон сиырларды ұрлағаны үшін кешіріп, оларды өз еркімен бергендей кеңдік танытқан. Сөйтіп, Гермес Аполлон құдайдың сиырын сұрап алған болып шығады. Қасиетті сиырлардың ішегінен жасалған аспаптың кереметтілігі сонда, оның әуені арқылы Герместің анасы ұйықтап кеткен [6, 44-б.]. Шамандардың құралы да мифтік қасиетті, лираны алған Аполлон әрі құдай, әрі жыршы (бог–песнопевец). Яғни Аполлон Гермес жасаған лираны алу арқылы ақындық шабытқа ие болған. Зерттеушілердің пайымдауынша, бақсылардың сарыны өлеңдетіліп айтылуы осындай оймен сабақтас [7, 69-б.]. Қазақта «таңдайынан бал тамған» деген эпитет бүгінде тек әншілерге қатысты айтылғанымен, бұл түсінік, жалпы, сөз өнері бар адамдарға да ортақ. Себебі, скандинавдықтардың ежелгі мифінде Один – жоғары әлемнің құдайы, бірінші шаман, ол бүкіл астың (бақсының) атасы. Ол – ақындық шабыт пен даналықты беретін қасиетті балды іздеп табушы. Бұл шығармада Один жылан бейнесіне түсіп (құбылып), құзға шығып, қасиетті балды алып келеді. «Құдай аузына сөз салып» деп айтылатын сөздер осындай түсініктен қалған. Ауырып жатқан Кемпірбайдың оның көңілін сұрай келген Әсетке айтқан өлеңіндегі:

Ер Дәуіт екі жаста иектеген, Қыдырдың суын іштім құдығынан [8, 133-б.], – деген сөздерден қасиетті нәрсенің дәмін алған деп қабылдауға болады. Ал ақындардың құлағына «әлдебіреулер сыбырлап», олардың естігендерін жазуында да осындай ерекшелік бар. А.Н.Веселовский мұндай түсінікті алғашқы рулық қауымдағы жаудың қанын ішу арқылы өзіне жаудың күш-қайратын қос