ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР

Төлен Әбдікұлы 1942 жылы Қостанай облысы Жанкелдин ауданының қазiргi Айса Нұрманов шаруашылығына қарасты Көлқамыс елдi мекенiнде туған. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Франц Кафка атындағы Европалық алтын медальдың иегері. Қазір «Өркениет» республикалық әдеби-көркем, қоғамдық журналының бас редакторы. Негізгі шығармалары: «Оң қол», «Қайырсыз жұма», «Қонақтар» атты әңгімелері, «Парасат майданы», «Әке», «Тозақ оттары жымыңдайды», «Ақиқат» повестері, «Өлара» романы, «Біз үшеу едік» пьесасы. «Қыз-Бәтіш пен Ерсейіт» повесі бойынша «Өтелмеген парыз» атты көркем фильм түсірілген. «Қонақтар» мен «Әке» орта мектептің 7-8 сыныптарының хрестоматиясына енген.

198… жылы күзде аудан орталығынан шалғайда жатқан «Жеңіс» поселкесінің шетіне кештетіп шағын автобус тоқтады. Автобустан үстінде сұр плащ, басында сұр қалпақ, қолына таяқ ұстаған қарасұр егде кісі түсті. Әжім айғыздаған көңілсіздеу жүзінен кәріліктен бұрын сырқаттың азабын көбірек тартып жүргені байқалады. Сөмкесін жерге қойып, ауыр демалып, қалтасынан орамалын алып, терін сүртті. Содан кейін бейберекеттеу салынған шағын поселкеге, әлденені есіне түсіре алмағандай, аңтарыла қарап, біраз тұрды.

Үйлер қыр басында қаз-қатар болып көше түзегенмен, өзенге тірелетін ойпаңда суатқа топырлаған мал секілді сапырылысып, қиқы-жиқы болып кеткен. Орта тұста қос қабат екі-үш үй көрінеді, шамасы, совхоздың кеңсесі, тағы басқа қоғамдық-мәдени ғимараттар болар. Одан әрі жайқалған ағаштардың төбесі, оның арасынан ескерткіш секілді бірдеңе қарауытады.

Автобустан түскен өзге жолаушылар түйіншек-терін көтеріп, балаларын жетелеп, асығыс-үсігіс жан-жаққа тарап жатыр. Біршамада автобус та кері қайтты. Егде кісі, осы жерге қате келген жоқпын ба дегендей, төңірегіне жатырқай қарап әлі тұр. Әлден уақытта сөмкесін алып, таяғына сүйене ырғала басып, шеттегі үйге қарай жүрді. Жақындай бере, әлдене есіне түскендей, ойланып тоқтай қалды.

«Мынау баяғы мектептің орыны ғой», – деді күбірлеп. Иә, поселкенің шетінде болатын. Оның аржағында – интернат. Мынау шатырлы биік үй бұрынғы мектептің орынына салынған жаңа мектеп болуға тиісті. Сол жақтағы шеткі үй сол кездегі мектеп директоры Сәлімгерейдікі болатын.

Өз ойына өзі сеніңкіремей, жолаушы Сәлімгерейдікі болуға тиісті шеткі үйге келді. Жақындағанда көрді – үй мүлде бөлек үй. Көз алдындағы көрініс қайтадан жаттанып, алыстап сала берді. «Одан бері не заман, – деді іштей өзі ойынан өзі қорыққандай болып. – Жер бетінен тұтас мемлекеттер құрып кетіп жатқанда, қырық жыл бұрынғы жеркепені іздегеніме жөн болсын…»

Жолаушы қамыс шарбақпен қоршалған аулаға кіргенде, отын жарып жатқан жас жігіт жұмысын тоқтатуға себеп табылғанына қуанғандай, балтасын тастай сала:

– Ассалаумағаләйкүм! – деп жүгіріп келіп аман-дасты.

Жігіттің елгезектігіне іші жылыған жолаушы:

– Әликісалам, айналайын, – деді ентіге сөйлеп. – Кімнің баласысың, шырағым?

– Кәрімнің.

«Бұл қай Кәрім болды екен, – деп ойлады. – Ондай адам бар ма еді?.. Бәлкім сырттан келген біреу болар»…

– Е, бәрекелді. Мен алыстан – сонау Ресейден келе жатқан, негізім осы жерлік жолаушы едім. Жүрегім қысылып, автобус тоқтайтын жерден осы араға әрең келдім.

– Ойбай, үйге кіріңіз, – деді жігіт одан бетер елпілдеп.

Үйдің іші жұпынылау секілді. Қызыл күртеше киген арықтау жас келіншек төрге көрпе төседі. Көп ұзамай дастархан жайылып, шәй келді.

Шәй үстінде жолаушы үй иесінің ата-тегін сұрады. Жігіттің өз аты Қайсар екен, әкесі 50-жылдардың аяғында Алматыдан институт бітіріп, қызметке келіпті, содан осында біржола тұрып қалған, былтыр қайтыс болыпты. Шешесі аудан орталығында үлкен ұлының қолында екен. Арғы тектері Ақмоланың қыпшақтары көрінеді. Бірақ қай қыпшақ екенін жігіт таратып бере алмады.

Жолаушы: «Е, бәрекелді», – дегеннен басқа ештеңе деген жоқ.

Бір тұста менің де бірдеңе сұрауым керек шығар деген оймен Қайсар да:

– Ағай, кешіріңіз, өзіңіз кім боласыз? – деді дұрыс айттым ба дегендей келіншегіне бір қарап.

Жолаушы сәл-пәл үнсіз отырып:

– Менің атым Борис болады, – деді төңірегін таңдандыра түскісі келгендей нығарлай сөйлеп. – Борис Николаевич Иванов. – Содан кейін жұмсақтау үнмен: – Орыстың арасында жүрдік, паспортқа солай деп жазылып кетті, – деп жуып-шайғандай болды.

Жігіт пен келіншек таң қалып, бір біріне қарады.

– Поселкенің аты да, түр сипаты да өзгеріп кетіпті. Бұрынғы аты Ақшоқы болатын. Қазір мүлде бөтен жер секілді. Бірақ таныс белгілер де қалғанға ұқсайды. Мына шеткі шатырлы үй мектеп емес пе?

– Иә, мектеп, – деді Қайсар.

– Сол орында соғысқа дейін де мектеп болатын. Сендер отырған осы жерде екі отбасына арналған шағын қоржын үй болды, соның бір жағында мектеп директоры Сәлімгерей деген кісі тұрушы еді. Әлгінде сол үй емес пе деп бұрылған едім. Жақындағанда көрдім, ол үйлерден із де қалмаған секілді.

– Ағай, Сәлімгерей ата қазір де бар, осында тұрады. – деді Қайсар оқыс Сәлімгерейдің осында екеніне өзі таң қалғандай бір үнмен.

– А-а? – деді жолаушы әлде шошына, әлде таңдана. Содан кейін: – Осындасы қалай? – деді осы үйде ме дегендей жан-жағына қарап.

– Жоқ, осы поселкеде дегенім ғой. Қашық емес, төрт-бес үйден кейін.

Өзінің жоспарында жоқ бір оқиғаға кез болғандай жолаушы бірауық үнсіз ойланып қалды.

– Биыл сексен төртте. – Қайсар Сәлімгерей туралы әңгімесін жалғады. – Кемпірі қайтыс болған. Жесір қызының қолында тұрады. Шал әлі тың, той-томалақтан, жиналыстардан қалмайды.

Шай ішіліп болды. Келіншек «енді не істеуім керек?» деген сұраулы жүзбен күйеуіне қарады. Күйеуі ойланбастан:

– Тамақ сал, – деді.

– Жоқ, тамаққа әуре болмаңдар. Мен Сәлімгерейге барайын. Қайсар мені апарып салсын. Алла разы болсын, шырағым.

Сыртқа шыққаннан кейін Қайсар жолаушының сөмкесін алып, өзін қолынан жетелеп алды.

– Аға, байқаңыз! Біздің үйдің тұсында свет жоқ. Жолы да нашар. Былай қарай тура жүрейік.

Үй-үйдің арасымен жүріп, бұлар ауласы ағаш шарбақпен қоршалған, төбесінде шатыры бар, сырты аппақ тап-тұйнақтай үйдің қасына келді.

– Кіре беріңіз, – деді Қайсар дуалдың есігін шалқайта ашып. – Ит жоқ.

Ауланың іші де тап-таза. Үй иелерінің тазалық пен тәртіпке мән беретіндері байқалады. Бұлар қаракөлеңке дәлізбен жүріп, оң жақтағы киізбен тысталған есікті ашып ішке кіре бергенде, алдарынан сыртқа шығып келе жатқан әйелмен соқтығысып қала жаздады. Әйел аңтарылып шегініп, алдымен жол берді:

– Жоғары шығыңыздар. – Қалаша киген киімінен, шаш қойсынан қызметкер әйел екені көрініп тұр.

– Атай, жоқ па? – деді Қайсар әлдеқалай басын шайқап.

– Ол кісі әлгі қазірде бір жаққа шығып кетіп еді, келіп қалар. Төрге шығыңыздар.

Сырттан келгендер атайдың келетініне де, әйелдің шын ықыласпен шақырып тұрғанына да сеніңкіремегендей ошарылып тұрып қалды.

– Мына ағай алыстан келе жатқан жолаушы, тегі осы жерлік. Атайды біледі екен, көрейін деп едім деген соң, алып келіп едім… – Қайсар «енді қайттім» дегендей жалтақтап әйелге қарады.

– Енді осы арада тұрасыздар ма, жоғары шықпайсыздар ма? – деді әйел Қайсардың басы артық сөзіне қынжылғандай бір үнмен.

Қонақтар төргі бөлмеге өтті. Қаланың пәтеріндей қабырғаға тірелген стенка, ортада стол, оң жақта диван мен екі кресло тұр. Шалғайда жатқан поселке жұпыны болғанмен, мынау үйдің мәдени тіршілігі қатардан биік екені байқалады.

«Баяғыда да мұнтаздай киініп, шашын тарап, тіп-тік жүруші еді ғой» – деп есіне алды жолаушы бір кездегі ұстазын.

Бұлар қабырғаға ілінген фотосуреттерге, сөредегі кітаптарға қарап, тым-тырыс ұзақ отырды. Әйел бұлардың келгенін ұмытып кеткен секілді, өз шаруасымен сыртта жүр.

Әлден уақытта сыртқы есік сарт ашылып:

– Кімдер дейсің?.. Сұрамайсың ба?.. Немене? О, хұдауанда! – деп дабырлай сөйлеп кірген адамның үні естілді.

Үй иесінің келгенін сезіп, екеуі орындарынан тұрғанда, есіктен шашы аппақ қудай, қабағы мен кірпігіне дейін аппақ, төңірегіне шақырая қараған кішкентай шал көрінді.

Жарыса сәлем берген екеуіне ерінінің ұшын жыбырлата, жақындап келіп амандасты да, «танымадық қой» дегенді білдіре бейтаныс жолаушының қолын жібермей, ойланып қалды.

– Мен Сібір жақтан келемін, Сәке, – деді жолаушы күлімсіреп. – Елден ерте кеткенмін. Осы жаққа жол түскен соң, сізге сәлем берейін деп келіп едім.

– Е, бәрекелді, шырағым, – деп, мән-жайға түсініп, шал плащын шеше бастады.

Шал креслоға жайғасқанда, Қайсар орынынан тұрды:

– Ата, мен кеттім. Мына ағай сіздің үйді сұраған соң, әкеп тастайын деп келгенім ғой.

– Жарайды, шырағым.

Қайсар кеткеннен кейін, екеуі әңгімені неден бас-тарын білмегендей үнсіз отырып қалды.

Жолаушы ентіге демалып, орамалын алып терін сүртіп, көзінің қиығымен анда-санда үй иесіне қарап қояды. Бір кездегі киіктің асығындай ып-ықшам, сыпа да сырбаз жігіт кіп-кішкентай шүйкедей шал болыпты. Көзі жыпылықтап, шеке тамыры адырайып, баяғы беймаза шақарлау мінезден белгі бе