СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕСІ — ПЫСЫҚТАУЫШ
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕСІ — ПЫСЫҚТАУЫШТұрлаусыз сөйлем мүшелерінің бірі – пысықтауыш. Пысықтауыштар – қимылды, сынды айқындайтын сөз. Мұны анықтауыш , толықтауыштардан бөлгенде тек қана мағынасына, сөз табының жігіне қарай бөлгеміз. Пысықтауыш тек қана үстеулердің, көсемшелердің және шылаулы сөздердің (қалай, қайтіп, қашан, кім үшін, не үшін, неліктен, не мақсатпен, кім арқылы, не арқылы, кімнің арқасында) сұрауына жауап береді. Сонымен қатар, пысықтауыштар септік жалғауының бұрма сұрауларына, есімдердің, етістіктердің шылаулы түрлерінің сұрауына жауап береді. Пысықтауыштар басқа сөйлем мүшесінен әлдеқайда абстракттанған сөздер. Бұлардың да түп негізі объект, зат болған. Оны байқау үшін, кеше, бүгін, ертең, өте, аса, қолма-қол… сияқты үстеулердің этимологиясын қараса болғаны. Кеше-нің түбірі – кеш, бүгін – бү-күн, өте – өт (етістік), қолма-қол – қол мен қол. Негізгі пысықтауыш болатындар – үстеу, сын есім, көсемшелер және мағынасы үстеуге айналған сөздер. Сөздердің үстеуге айналуының төрт түрлі жолы бар: 1) Сөйлемдегі орнына қарай (сын есім, аяғына жылы, күні, айы сияқты мезгіл мәнді сөз келген есімдер); 2) Қосарлану (қолма-қол, ауызба-ауыз); 3) Қосымшалану (бірден, барғанда, ауызша); 4) Шылаулану (бұдан соң, бұған шейін, бұдан бұрын). Жеке сөздер пысықтауыш болумен қатар, күрделі бірнеше сөздің мағынасы бірігіп те пысықтауыш болады. Күрделі пысықтауышқа мысал: Жүре тыңдай, анда-санда бір қыстай күйбеңдеген Ырысжан еріксіз күліп жіберді. Үлкен-үлкен сазандар ерсілі-қарсылы өтіп жатыр. ПЫСЫҚТАУЫШТАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ Барлық пысықтауыш мағынасына қарай беске бөлінеді:
Пайдаланылған әдебиет : 1.Әміров. Р.Жай сөйлем синтаксисі.А. 1983. 2. Байтұрсынов.А. Тіл тағылымы. А., 1992., 3. Балақаев М., ҚордабаевТ., Қ.Қ. Синтаксис. А.,1971 4. Қазіргі қазақ тілі ., А., 1954., 5. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. А., 1961. Тезис: Синтаксис (тілдің синтаксистік құрылысы ) — ойлау жұмысын білдірудің амалы, формасы. . Бұл пәннің зерттеу әдісі – тілдік фактілерді талдау, тану әдісі негізінде тіл білімінің басқа салаларынан алшақ кеьпейді. Сөздердің байланысы және оның түрлері синтаксистің ерекшеліктерін танытатын басты белгілердің қатарларында қаралуға тиісиі. Сөздердің синтаксистік байланысын сөз еткенде оның екі тәсілі болатынын ескеру керек. Олардың біріншісі – аналитикалық тәсіл де, екіншісі – синтетикалық тәсіл. Аналитикалық байланыс тәсілінің бір түрі – сөздердің орын тәртібі апқылы байланысуы. Сөз тіркесі құрамындағы сөздердің жалғаулар арқылы байланысуы синтетикалық байланыс деп есептеледі. Сөз тіркесінің құрылымдық типологиясын жасауда зат есім мен етістіктің алатын орны ерекше. Өйткені сөз тіркесінің құрылымдық ерекшеліктері осы екі сөз табына негізделеді. Жай сөйлем синтаксистің ең негізгі нысаны болып табылады. Синтаксис, оның ішінде жай сөйлемнің синтаксисі, тілдің фонетикалық, лексикалық, морфологиялық деңгейлерінің тоғысатын орны. Сөйлем – тілдің ең маңызды қызметтерін білдіретін, жүзеге асыратын бірден-бір құрал. Сөйлемнің өзіне тән белгілері болады. Олардың бірі – құрылымдық белгі. Сөйлемнің екінші белгісі – семантикалық белгі. Бұл семантикалық белгіні предикативтілік деп атайды. Предикативтілік туралы тұжырымның екі түрі бар: Біріншісі – жоғарыда айтылған мазмұнның шындық болмысқа теңестірілуі, екіншісі – сөйлемді құраушы құрақтар ( компонент) арасындағы арнайы қатынас. Тақырыбы: Құрмалас сөйлем синтаксисі Мақсаты: Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеу нысанын қарастыру, құрмалас сөйлемнің түріне ажырату, жасалу жолы мен тыныс белгілеріне тоқталу. Құрмалас сөйлем дегеніміз – екі не бірнеше сөйлемнің, яғни, бірнеше субъектінің көрінісі болған сөздің я сөздер тобының жиынтығы. Қазақ тіліндегі көсемшенің жұрнағы –п құрмаласқа дәнекер бола алады. Ал, есімшенің -ған, -қан жұрнақтары өздігінен құрмаласқа дәнекер бола алмайды. Мұны дәнекер ететін септік жалғаулары. -са, -се жұрнағының түбі -сар, -сер екенін көне түркі жазба ескерткіштерінен, XIV ғасырдың құжаты «Кодекс-Куманикустан» көреміз. Мұндағы -сар формасының арғы түбі жеке сөзден шыққан, соңынан ол дербес мәнін жойып, құрмаласқа дәнекер болған сияқты. Құрмалас сөйлемдер төртке бөлінеді: салалас, сабақтас, аралас, тиянақты басыңқысыз сабақтас. 1. Салалас құрмалас сөйлемдер – бір-біріне тіркеліп, мағына жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан бағынбайды. Ондағы жай сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына байланысты болады да, белгілі мағына бірлігін сақтайды. Салалас сөйлемде қиысушылық та бар. Бұл бастауыш пен бастауыш, баяндауыш пен баяндауыштың қиысушылығы. Мұнда кейде мезгілдік жағынан қиысады, кейде қиыспайды. Еді, екен деген етістіктер әлсіз етістіктер, бұлар салалас сөйлем жасаудағы негізгі дәнекердің бірі. Басқа етістіктердің барлығы жай қалпында тиянақты келеді. Мысалы: Ол барып еді, таба алмады. Мұндағы еді-ге біткен сөйлемді мүлде бөліп тастауға болмайды, себебі, бұл тиянақсыздау етістік. Екен де солай, бөліп тастауға келмейді. Салаласқа енген сөйлемнің барлығы да негізінде тиянақты, бірақ, әрбір жай сөйлемнің тиянақтылығы әртүрлі. Сонымен, салалас құрмалас сөйлем дегеніміз – көбінесе, жақ жағынан үйлескен, мағыналары жағынан тығыз байланысты, арналулары бір бағытта болған тиянақты жай сөйлемдердің бірліктерін айтады. [1; 195б ] Салалас құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің мағыналық жақындығын былайша айыруға болады:
|