Сабақтас құрмалас сөйлемдер

Қазақ және орыс тілдерінде құрмалас сөйлемдердің екі түрі белгілі: салалас және сабақтас. Олардың екеуі де екі жай сөйлемнен тұратындықтан күрделі болып табылады. Егер сөйлемнің құрамындағы екі жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ол сөйлем салалас деп аталады. Ал егер бірінші жай сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз болса, ондай сөйлем сабақтас деп аталады. Сабақтас сөйлем басты мағынасын сақтап тұратын басыңқы және басыңқы сөйлемде айтылған мәліметке түсіндірме жасайтын бағыныңқы сөйлемнен құралған. Ағылшын тілінде де сабақтас құрмалас сөйлемдер бар және олардың аударма барысында көптеген ерекшеліктері кездеседі. Ағылшын тілінде бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемге Who, what, which, that, where, when, as, because, if  шылауларымен және ешбір шылаусыз қосыла алады. Мысалы: The article that you read yesterday contains very important data – Сіз мақаланы кеше оқығаныңыздан, ондағы өзекті мәселелерден хабардарсыз. The man I know is a well-known artist – Мен танитын адам – танымал суретші. Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік анализін келесідей орындау қажет:

1. Ең әуелі сөйлемді талдаған кезде, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – бастауышпен баяндауышты тауып алу керек. Баяндауыш етістіктің санына қарай табылады, ал бастауыш оған серік болып келеді. әдетте осы тұрлаулы мүшелер сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер санын анықтайды.
2. жай сөйлемдер қосылып тұрған шылауларды анықтау қажет (ағылшын тілінде жай сөйлемдер шылаусыз да қосыла алатындарын ұмытпау керек) және бағыныңқы сөйлемнің бағыну түрін анықтау керек, яғни анықтауышты, себеп- салдар, мезгіл т.б. түрлерін анықтау керек.
3. енді бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелерді тауып, содан кейін сол сабақтас құрмалас сөйлемді аударуға кірісу қажет.

Келесідей сабақтас құрмалас сөйлемдердің синтаксистік анализдерін жасау қиын болып табылады: 1. Егер бастауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, ал баяндауыш басыңқы сөйлемде тұрса, онда олар that, if, whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен  қосылады. М: Whether the tax increase is the right solution is something some observes have recently begun to doubt – Соңғы кездері кейбір бақылаушылардың күмәнданатын жайттары – салық құнын өсіру мәселенің дұрыс шешімі ме жоқ па?

2. егер баяндауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, баяндауыш келесі етістіктерден тұруы мүмкін: to be, to seem, to appear және  That, if, whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен сөйлемнің мағынасына енеді. М: This trend in art is not really new. What is new is that it has become the general tactics used by the artists now – негізінде өнер салалсында бұл бағыт – жаңа емес. Жаңасы бұл суретшілер қолданылатын қазіргі заманның жаңа тактикасы.

3. Құрамындағы жай сөйлемдері шылаусыз қосылатын сабақтас құрамдас сөйлемдер. М: The report the teacher’s delegation made on returning home was listened to with great interest by members of our department-Еліне қайтып орылған сәттегі оқытушылық делегациясының паш еткен баяндамашы өте қызықты болғандықтан, біздің бөлімнің қызметкерлері оны зор ықыласпен тыңдады.

Практикалық тапсырма

Мына сөйлемдерді казақ және ағылшын тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылысындағы ерекшеліктерін ескере отырып, ана тіліне аударыңыз:

        1- жаттығу

1. Not only did he dislike the way we spoke, but he also disapproved of the way we dressed.
2. What will be contested is his claim thatGreat Britainis critically overpopulated.
3. That George was frightened, I agree.
4. Whether we can really help you, I don’t know yet.
5. Who on earth caused the accident, nobody knows.
6. What is required is organization, especially of the agricultural sector.
7. What we want to see is a solution reached through discussion and negotiation.
8. What is needed is to join in a determined, all-out campaign for a new policy.
9. The hard truth, that they had spent all their money, was a great shock to her.
10. WhatBritainneeds is a world market, not a closed European market with special opening for theU.S.A.
11. The overseas trade position has therefore remained much better than last year. What is not certain is whether the improvement is continuing sufficiently fast.
12. But this does not meanBritainis populated. What it means is that there is something basically wrong with the system.
13. What is important is whether a country’s resources are fully and effectively utilized and developed by and for its people.
14. Everything shows that what the country needs is a budget which drastically cuts military spending and the export of capital.
15.  The big debate the country was promised before a decision was taken has not materialized.
16. Japanhas denied its market is closed and has made only guarded hints of the possibility of limiting car exports, notably toWest Germany.
17. Surely, the story you are telling me is not true.
18. Everything I could do to free myself came into my mind.
19. The facts those men were so eager to know had been visible, tangible, open to the senses.
20. What I used not to like, I long for now.