ЕР ТАРҒЫН


ЕР ТАРҒЫН

 

Ер Тарғын – халқымыздың қанатты қиялынан туған ертегі қаһарманы емес, қазақтың қара құласын қақ жарып шыққан төл тумасы. Ел тарихының төрінен өз орнын алған, өмірде шынайы болған тұғыры биік тұлға. Ол туралы қазақтың батырлар жырында бір емес, екі бірдей ғажайып қисса бар. Олардың бірі баршамсызға орта мектеп оқулығынан-ақ таныс болып, балаң көңілді баурап алған «Ер Тарғын» жыры. Ал екіншісі өткен ғасырдың отызыншы жылдың аяғында ел аузынан жазып алынып, әдеби айналымға енген «Тарғын батыр» дастаны. Осы екі жырдың оқиға желісіне зер салсақ, «Тарғын батыр» дастаны бірінші тұруға тиіс сияқты. Өйткені алғашқы қисса: «ерте заманда Тарғын деген батыр елінде ханның ең жақын, ет жақын бір адамын өлтіріп, қазақ қырынан қашып кеп, қырық таңбалы Қырымның қырық ханыныңы үлкені Ақша ханның қол астына кіріп, бой тасалап жүреді» деп басталатын да, оның бұрын кім болғаны, тегі, түбі, тұқым-тұғияны туралы ештеңе айтылмай, атажұрты жұмбақ қалпында қалып қоятын. Ал мынау «Тарғын батыр» жырында оның өз елінде кім болғаны, қандай ерлігімен аты шыққаны, не үшін атажұртынан кетіп қалғаны – бастан-аяқ бақайшақтап баяндалады. Ертеде өткен Астрахан деген патша жасы жеткен соң көзі тірісінде алтын тағын жалғыз ұлы Ғұсманға сыйлап, ел билетеді. Ата жолынан аумаған Ғұсман да жасы еңкейген кезде билік тізгінін баласы Шорманға ұстатып өзі ақылшы болып отырады. Батыр туған жаужүрек Шорман мың сегіз жүз жолдасын жанына ертіп, хандықтың алыс-жақын дұшпанын жайпап, елінің еңсесін көтеріп, мәртебесін үстем етеді. Сондай жеңісін мерекелеп, отыз күн ойын, қырық күн тойын жасағанда, елдің барлық балуандарын жинап, керемет бәйге тігіп, күрес ұйымдастырады. Сол жарысқа жалғыз биелі жарлы Ғарыптың баласы Тарғын да келеді. Ғарып малға кедей болғанмен, ақылға бай, елдің тек ынтымақ-бірлігін ғана ойлаған әулие адам екен. Жалғыз тарлан биесін жазда сауып, сүтін қорек қылса, қыста құлынын сойып, соғым етіп күнелтетін көрінеді. Сол биенің өзіне тартып тарлан туған соңғы құлынын сойдырмай, Тарғын ат қып мінеді. Бірінші болып күреске Шорманның асық досы, әрі мың сан қолын бастаушы Кәрім батыр шығады. Бұрын балуан боп күреске түсіп көрмеген, бірақ өз күшіне сенімі мол Тарғын бозбала батырмен белдесуге шығады. Екеуі бірін-бірі үйіріп, кезек-кезек сілкілкеп көп жүреді. Бір кезде Тарғын Кәрімді қаңқ көбелек көтеріп алып, басынан айналдыра үйіріп, ырғытып жерге бір-ақ ұрады. Сөйтіп, бас бәйгеге тігілген елу жылқы мен жүз қойды санап алады. Берейін десе құдайдың пейілі де, көңілі де кең емес пе, тәңірі берген баласының арқасында Ғарып кедей бір-ақ күнде байып қалады. Кәрімнің жер қапқанын көрген соң намысқа шыдай алмай Шорман жақтан Сыздық батыр шықты. Оны Трағынның досы Қарбай алып ұрды. Ханның Нәсермен деген балуанынАбланбек омақа асырды. Үш бірдей бәйгеден құралақан қалып, қатты шамданған Шорман ақыры «батыр болсаңдар, мынаны жығып көр» деп атан түйеден бас балуаны Қожамқұлды алып келеді. Сонда Тарғын «Хан алдымен бәйгенің атын атасын, сосын мықты болса Қожамқұл менімен белдессін» дейді. Алғашқы жеңіспен желпінген, қалың жұрттың қолдауымен жігерленген Тарғын Қожамқұлды да тұмақша атып, жердің шаңын бұрқ еткізіп, үш мың ділда мен бір жамбы жүлдені жамбасына басады. Кедейліктен қалың беріп қыз алуға шамасы жетпей жүрген жарлының баласы бір тойда бір-ақ байып, ханның бас батырын да, бас балуанын да жеңіп, атақ-даңқы дүйім елге жайылады. Жұрт мақтаған жігітті қыз жақтайтыны белгілі ғой. Ғұсман ханның қаласында Һәман деген бір бай болатын. Сол байдың ай десе аузы, күн десе көзі бар, аршыған жұмыртқадай аппақ ару қызы Ғайнижамал талайдың көз құрты боп аузының суын құртқан еді. Нәп-нәзік сұлу белі бұраңдаған Көрген жан тағат етіп тұра алмаған. Жамалды хор қызы деп айтар еді, Егерде біреу көрсе сыр алмаған,– деп ақындар аузын ашып, көзін жұмған сол сұлуға ханның жалғыз жарбағы Шорман да өлердей ғашық екен. Алайда байлық пен барлықты таңсық етпей, онсыз да үлде мен бүлдеге оранып, еркін өскен тәкәппар ару хан баласына бейіл бермей,батыр-бағландығымен бүкіл елді аузына қаратқан Ер Тарғынға ынтығады. Тілінен бал тамған небір бұлбұл ақындарға өлеңмен жаздырған. Шорманның хатын алмай қайтарып жіберген паң қыз жүрек лүпілімен жазылған Тарғынның сәлемін қуана қабыл ап, ай туа батырды ақ отауына кіргізіп алады. Түп ізіне түсіп Тарғынды аңдып жүрген Шорманның қырық жігітіне де керегі осы еді.Олар екі ғашықтың үстінен түсіп, орнынан басады. Келе-ақ олар Тарғынды қамшының астына алады. Тыста тұрған Шорманды арқа тұтып, қырық жігіт кезек-кезек қамшы үйіріп, қанша соқса да, батыр ойынға шаптырып, алғаш елең қылмайды. Алайда елеріп алған есерлер дойыр қамшыларын үш реттен үйіріп, соққы санын жүз жиырмаға жеткізгенде, Тарғын одан әрі шыдамай ашу буып, қырқын бірін біріне тоқпақ қылып, бәрін де табан аузында қырып салады. Сосын есіктен қарғып сыртқа шықса, алдында ырғай сапты балта ұстаған хан ұлы Шорманның өзі тұр. Ханзада балтасын сілтей бергенде басына тисе өлетінін білген батыр оны қолымен қағып жібереді. Ырғай сапты балта қайта айналып, хан баласына тиеді де, ол табанда жан тәсілім етеді. Басы падишахтың өзі ғып қырық бір жігіттің жанын жаһаннамға жіберген бұны ханның жай қалдымасын білген Тарғын ырғып мінген атынан қайта түсіп, ғашық жарымен қоштасады: «Аман бол, ғашық Жамалым, қырық бір кісі өлтірдім, қандай болмақ заманым? Алыста аз күн жүрейін, ойлап бір істің амалын. Алмалы тауға барайын, саған қысым көрсетсе қайтып кеп ойран саламын, он бес күнде іздеп кеп хабарыңды аламын», – деп ғашық жарын құшып сүйіп, аттанып кетеді. Астрахан елі аяқ-астында азан-қазан болады да қалады. Жер-көктен іздеп Тарғынды таппай, ақыры ханның алдына Ғайнижамалды алып келеді. Қыз болған жайды ештеңесін бүкпей бастан-аяқ баяндайды. Шорманның Тарғынның қолынан емес, өзі сілтеген балтадан қаза тапқанын қырық жігіттің ажалына да өздерінің әумесерлігі себеп болғанын айтады. – Ағалар-ау, ағалар. Жақсы менен жаманды есті кісі шамалар. Бәрін айттым ағалар, енді жауап сұрама. Мені өлтірсең осы жерде көңілдерің тына ма? Осы күнде менде ес жоқ, айтқан сөзім сынама… – деп қыз Жамал зар қылады, сөзіне халқын нандырады. Он бес күннің жүзі болғанда Тарғын батыр Алмалы таумен қош айтысып түн пердесін жамылып Астрахан шаһарына келіп, ғашығымен қауышады. Қызбен екеуі еш пендеге білгізбей екі-үш күн ойнап-күліп, мауқын басады. Үшінші күннен кейін Ғайыпжамал: – Ей, Тарғын, сен патшаға бар. Маған уәзірлері арқылы келсе өлтірмеймін деп берген уәдесі бар-ды. Хан екі айтпасқа керек, – дейді. Олай болса құба-құп деп Тарғын Тарланын бір қалтарысқа қаңтарып, Жамалымен қоштасып, екі бүктеулі қанжарын жеңінің ішінде оңайға ұстап ханға келеді. Бірақ ханның аужайын байқап, кешірмесін бірден сезген ол сытылып шығып, кіндік кесіп кірін жуған туған жерімен қош айтысып, қырық ханы бар Қырым қайдасың деп тартып кетеді. Қырық таңбалы Қырымда бұның батыр екенін алғаш ешкім білмей, айлап қонақ боп жүре береді. Ол тұста Қырым жұртының арғы жағында бір жауы бар екен. Олар Олалай, Бұлалай деген ханның он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт деген елдері еді. Ноғайлыда батыр көп болғанымен Бұлалайдың елін алған бірі жоқ. Сонда да Ақша хан тағы да талап қып, неше мың шерік әскермен қас дұшпанына қайта аттанады. Сол әскердің ішінде бірге жүрген Тарғынды бірақ ешкім де елемейді. Атой сап келген әскерді көрген торғауыттар қарсы шабуылға шығып, дұшпанына бет қаратпай, бірден тойтарыс берді. Ақша хан көп адамынан айрылып, кері қайтқалы тұрғанда, Тарғын батыр қайтарын жұрттың біледі, алладан пәрмен тіледі, құйысқанын қыстыртып, екі айын берік тартып, тарланына мінеді. Жалпы батыр тебініп, жалмауыздай емініп сырттағы жүрген әскерге қарамастан бірден іштегі қамалға кірді. Тарғын қамалға кірген соң бұның кім екенін білмесе де, әйтеуір ноғайлының бір батыры шығар деп Ақшахан әскерлері соңынан бірге кіріп жау бекінісін бұзып, дұшпанын жаусатып салады. Жеңіспен оралып, көңілі жайланған соң: – Жаудың шебін бұзып, қамалды алған батырды тауып әкел маған, – деп бұйрық береді Ақшахан. Алдына келген батырдың қырдың адамы екенін білген соң хан: – Біздің жұртқа қалай келдің? – деп сұрайды. – Мен ханымыздың бір жақсы бегін мерт етіп, жұрт тыныштық бермей соңыма түскен соң бас сауғалап осында келдім. – Кешегі қамал бұзып, жауды қырған қайратыңды тынышыңды алған жұртыңа көрсетпедің бе? – Нахақтан өз жұртыңды жылатуға шариғат қоспайды, – деп жауап берді Тарғын. Осыдан соң Ақшахан пәрмен беріп Тарғын батырды әскербасы етіп тағайындаайды. Әскербасы борлған соң ол күн-түн жарақтанып, сақтанып жүрді. Ақшаханның «діндәнмен шашын тараған, билер мінген бедеудей, бауырынан жараған, бет ажарын қарасаң, жазғы түскен сағымдай, ет ажарын байқасаң, терісінен айырған жарма бидай ақ ұндай, қасы саржадай керілген, кірпігі оқтай тігілген, бұралып белі бүгілген, қараған кісі үңілген, қолаң шашты, қой көзді әйелдегі бір сөзді Ақжүніс атты ару қызы бар еді. Сол құлдары мен күңдерінен Тарғын туралы есітіп сол батырды шақырып әкеп, жолықтыр. Келсе ел жатпай тұрып ашпалы алтын тереземнің тұсына әкел, деп бір құлын жұмсайды. Ол тапсырманы тап-тұйнақтай ғып орындап, қыз-жігітті үйіне кіргізіп алып, жөн-жосық сұрасып, ас-су ішісіп ойнап-күлісіп отырады. Қас қарая Тарғын қайтпақ болса, Ақжүніс айтады: – Өз жұртымызда сіздей ерлігі болмағанмен, қырық сан Қырымның мырзасы атанған Жалманбет деген бір жігітпен ашына едім. Оны қателесіп өлтіріп алып, соның күйігінен ұйқы-күлкіден айрылып едім, өзіңіз жайында естіп, біліп, жүз көріскен соң еңсем көтеріліп қалды. Сіз арқылы мырзаның қайғысынан аайрылайын, хабар берген кезімде келіп, көңілімді көтеріп кетіп жүріңіз. – Бұл жарлығыңызды қабыл алуға болады, – деп Тарғын батыр қайтып кетеді. Сөйтіп, Ақжүніс ару Тарғын батырды  



Скачать