Бүгінгі поэзиядағы көне Түркілік таным көріністері

БҮГІНГІ ПОЭЗИЯДАҒЫ КӨНЕ ТҮРКІЛІК ТАНЫМ КӨРІНІСТЕРІ

Көне түркі ескерткіштеріндегі «Төбемде Көк тәңірі, төменде Қара жер жаралғанда екеуінің арасында адам баласы жаралыпты» деп тасқа таңбаланған жолдар ата-бабаларымыздың тылсымға толы кеңістікті пайымдаған танымын көрсетсе, ақын Серік Ақсұңқарұлы: Өмірде өлең дейтін сел де қалып, Шеменнен бір арылдым, Шерге қанып. Көзімнің тірісінде тезге салды, Аспанда – Көк Тәңірі, Жерде – Халық [1, 8], – дейді. Түркі нәсілі бас ұрған Көк Тәңірі биіктегі жаратылыстың көркем бейнесіне айналып, түрлене сипатталып, ұлттық поэзиямыздың өзегіне сіңгені белгілі. Жазба поэзияда ұлы Абайдың «Күлімсіреп аспан тұр, жерге ойлантып әрнені», «Анамыздай жер иіп емізгенде бейне әкеңдей үстіңнен аспан төнер» деген әйгілі поэтикалық жолдарынан бастау алып барынша кең арнаға ұласты. Көне түркілер үшін жаратылыстың құдіретті иесі – Тәңірі. «Аспан – шамандықтың ең құдіретті жаратылыстың жаратушысы. Көк Тәңірі – көк аспан деп аталады. Қазақтар ұғымындағы бірінші аталатын сын есім «көк» – көріністі бейнелейді және заттық түсінікті білдіреді, ал зат есім (тәңірі) «көк» атауының баламасы (синонимі)… Тәңірі сөзін Шыңғыс хан заманында мұсылмандар «Алла» деп, ал, еуропалықтар «deus» деп аударған» (2, 181), - деп көрсетеді Ш.Уәлиханов. «Күлтегін» жазуындағы Аспан мен жер бұл өлеңде, дұрысырақ айтқанда, бұл ақында бірі абстрактылы бейне Көк Тәңірінің, екіншісі тұтасқан деректі бейне халықтың тұрағы ретінде назарға алынып, өмірлік белестері мен асуларында осы екеуінің айрықша орны жырланған: Елу бес ел асырып өмір мені, Көрпеге отырғызды төріндегі. Аспанда – Көк Тәңірі, Жерде – Халық, Көзіме басқа түк те көрінбеді.

Бұлдырап артта қалып бұлаң жас та, Айықпай тұрып алды тұман – баста. Аспанда – Көк Тәңірі, Жерде – Халық, Дүниеден түк сезбедім бұдан басқа, – «ХХ ғасырдың жиырма сәті», «Адам ата – Һауа ана» жыр жинақтарымен поэзия оқырмандарына барынша танымал болып, қазақ өлеңін құнды қазынамен байытқан ақынның «Төбемнен жауһар жауып тұр» атты жыр кітабының мифопоэтикалық өрісі Аспан кеңістігі мен жерде тіршілік еткен халықты тұтасымен қамтыған. Оптимист ақын жырларынан нәзік сырлы сөз өрімдері де көп кездеседі. Өмір туралы таным-түсінігін асқақ шабытпен өрнектейтін ақын: Пенде біткен аяғымен жүрсе егер, Жүрегіммен жүремін мен өмірде! – деп тебіренеді. Бұл тебіреніс жалған жылтыр сөз емес, жан тереңінен шымырлап шыққан сезімнің сөзі. «Жүрекпен жүру» бейнелі тіркесінің астарында шынайылық, жалғандықтан адалық, өмірге жан-тәнімен құлай берілу, қала берді рухтың өмір сүру салты жатыр. Тарпаңға біткен асаулық пен еркіндікті жырларының тұла бойына сіңірген ақынның «Төбемнен жауһар жауып тұр» жинағының көркемдік болмысы мифтік таныммен сабақтасқан. Жыр жинағының «Аспаннан жұлдыз қарап тұр», «Қарқаралы – қара орманым», «Қайран шешем», «Қабіріңе қоям бес тал қара гүл», «Адасқан ұлдың ата жұртына қайтып оралуы», «О,Тәңірім», «Кең Алла әлі сақтап тұр», «Бекболаттың қобызы», «Едіге жыры», «Ей, Байбөрі, Байбөрі!», «Алас! Алас! Алас!!!» аталған бөлімдері, қысқасы, тұтастай жинақ ақынның жаңа ізденістері мен жетістіктерін, тынысының ашылып, өрісінің кеңейе түскенін көреміз. «Аспаннан жұлдыз қарап, ай қарап тұр»... Ақынның поэтикалық танымындағы аспан «жердегі бай, манап, құлдарды алаламай, армансыз аймалаған» Алланың нұрына мекен. Дүниенің, жаратылыстың нәрі һәм рух берушісі нұр. Тіршіліктің тірегі болған Жаратушы иенің нұры ақынның тазалыққа, кіршіксіз әлемге іңкәр көңілін еліктіреді: Нұрға қалқып қыс қыстау, Гүл шаһары, Адамзаттың аппақ боп бұл сапары, Арда емгендей сіміріп, еміреніп, Аймалашы, Алланың нұр шапағы! Періште болып жаралып, пендеге айналып ғұмыр кешетін адамзат баласының тағдыры ақынның болмысына жинақталып, «жүрегінің кір-қоңын жумақшы болған» адами тілегі көркемдік әлеміне көшіп, рухани дүниенің мазасыз қалпын аңдатады: Нұрыңа, Алла, қай пенде ырза болмас, Мені мынау қаладан қырға ала қаш: Ақжарыққа анамнан туғандай ғып, Алып бар да шомылдыр тыр жалаңаш!

Жарық дүние бусын да тілді мұңды, Бір күнім кеп ұзартсын бір күнімді. Һалифа анам қайтадан босансын да, Айкен апа кессе екен кіндігімді! Өмірбаяндық деректер араласқан философиялық толғам түріндегі сыршыл өлең: ...Махаббатпен ғана Алла нұрын төгіп, Тұрады екен біз сынды хайуанға, – деген жолдармен түйінделген. Ащы әрі қатал айтылған. Ақынның адуынды мінезі бұл тұста көрініп қалған. Ащы болса да, қатал болса да шындық солай. Адам атаулы хайуанға айналып кетпеген болар. Бірақ, хайуандықтан алыс емес әрекеттер адам қолымен жасалатыны да шындық. Бұл – адамзат баласының үлкен трагедиясы. Адам атаның бір ұлы Қабыл екінші ұлы Әбілді өлтірді... Адам қанындағы хайуандықтың бастауы осы тұста болар... басқа да әртүрлі дәрежедегі хайуандық әрекеттер қаншама... «Адам адамға қасқыр» деген ағылшын философы әрі мемлекет қайраткері Томас Гоббенің сөзі де ақиқаттан туындаған. Ақын тіліне үйірілген осы шындық. Бірақ ізгілік тек сол адам баласына тән. Алланың нұры төгілген адамзат өмірі сол ізгі бастаулардан мүлде қол үзе алмайды. Өйткені Алласы одан үміт үзбейді. «Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй сол Алланы жаннан тәтті» деген ұлы Абай гуманизмі Серік ақынның поэтикалық әлемінде осылайша түрлене көрінген. Пенделіктен биіктеп, тазалыққа ұмтылу, рух асқақтығын аңсау сарыны ақынның «Ей, құл мен күңнің түсігі» өлеңінде жалғасын тапқан. Бұл өлеңдегі хан мен уәзір, құл мен күң әлеуметтік қалыптағы түсінікте алынып тұрған жоқ, рухани халдегі ұғыммен алынған ауыстырылған бейнелер. Ей! Құл мен күңнің түсігі! Затсыз бен тексіз – қасыңда; Сен қайтушы едің кісіні – Кісілігің жоқ басыңда?! Бас имейтін жаманға Мен де бір сотанақ сотқармын. Уәзір болар ем – Хан билеген заманда, Құл биледі – Құлға күлкі боп қалдым. Ақын айтып отырған «хан билеген заман» ұлттық рухтың асқақ кезі. Құл билеген заманның сотанақ, сотқары болып жүрген ақынның «мені» «хан билеген заманда уәзір болар ем» деп ширығады. Рухани болмыстың тазалығы мен асқақ бейнесін іздеген ақындық үн осылайша жаңғырады. Еліне, жеріне деген перзенттік махаббат пен сағынышты өршіл жырларымен танытқан ақын ұлт тарихындағы қасіретті кезеңдерді лирика-психологиялық тұрғыда бедердейді. Кешегі күркіреп өткен зұлмат соғыстың адамдар тағдырына әкелген қасіреті, жүректерге салған жарасы «Қызыларай» колхозы. 40 әйел. 4 еркек» атты сюжетті өлеңіне арқау болған. «1944-тің күзі еді, Муза елі болатұғын Мұз елі» деген бастауынан-ақ қасіретті аңғартатын бұл өлеңнің мазмұны қаралы күн кешкен ауыл тұрғындарының шер наласын жырлайды. 1944-тің күзінде болып жатқан тойдың өзі ерекше. Жүріп жатқан соғыс, қан кешкен азаматтар, қайғы жұтқан ауыл. Сөйте тұрып той өтіп жатыр: Той боп жатты жалған сөздей бейне бір, Таң қалмашы. Өтірік сөз – маған жат. Адам деген жылап жүріп, Кейде бір – Күле білген Неткен ғажап – адамзат! Жылау мен күлу сияқты бір біріне қарама қайшы мәндегі ұғымның бір аяға сыюының өзі келіспейтіндей. Соғыс жүріп жатқанда той тойлаудың қисынсыздығы қандай! Бірақ үмітке байланған адами жүректің жылай жүріп күлуі тіпті ғажап. Сондықтан да ақын өлеңде: Той боп жатты. (Әлде менің түсім бе?) 40 әйел, 4 еркек бар – ішінде, – деген жолдарды бірнеше рет қайталайды. Тойдың сәні мен салтанаты кәдімгі бейбіт замандағы тойдан тіпті де бөлек. Әрине той болғасын шарап та бар, ән мен күй орындалған, әзіл айтылып, күлкі орын алған. Өмір сүріп жатқан сынды түсінде, Бақыт үшін ішті, Қайғы үшін де! 40 әйел, 4 еркек бар – ішінде. Тойдың соңы басқа арнаға бұрылып, төрт еркектің әйелдері тарапынан қызғаныш туады. Ерлері майданға кеткен отыз алты жесір мен төрт еркектің төрт әйелі арасындағы ұрыс-керіс, бір жесірдің шашына жармасқан «сегіз жылан сияқты сегіз қол», жесірге тиген тіл ақынды да ашындырады: О, адамзат! Жазып бір күн кесірге Тіл тигізбе ЖЕТІМ менен ЖЕСІРГЕ! Ашынған жесірлердің қаһары енді ел басына сын сағат туғанда майданға бармай, Отаны үшін өле алмай, ошағына қамалып қалған төрт еркекке ауады: Ей, әйелдер! Өш алатын кез келді! Сой ездерді! Ар ұяттан безгенді! Саба, Мынау ошағына қамалып, ОТАНЫ үшін өле алмаған ездерді! Соғыстың қазақ ауылына әкелген ауыр қасіреті, жүректерге салған жарасы отыз алты жесірдің шер-наласымен, ашу-ызасымен жеріне жеткізіле бейнеленген. Тойдың қасіретін жырлай келіп ақын былайша ой түйеді: Сонау соғыс есінде әлі ӘЛЕМНІҢ, Есінде әлі ӘЙЕЛДІҢ. Ұмытылар ма сол бір зауал, сор қалың? ӘЙЕЛ– ӘЛЕМ Үні олардың ортақ үн. Содан бері ЖЕТІМДЕРДЕН қорқам мен, Содан бері ЖЕСІРЛІКТЕН қорқамын! Сюжетті өлеңнің композициялық құрылымы өте сәтті шыққан. Алғашқы шумағы мен соңғы шумағындағы сәл өзгеріске түскен қайталаулар ( бірінші шумақ: 1944-тің күзі еді, Муза елі болатұғын Мұз елі; соңғы шумақ: Муза елі болатұғын –