Ахмет Байтұрсынов (1873-1938)

Ахмет Байтұрсынов — қоғам кайраткері, ақын, әдебиеттанушы, лингвист, аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым, ұлт ұстазы. 1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген жерде дүниеге келді. Әділетсіз орыс оязының зорлығына қарсы тұрған әкесі Байтұрсынның 15 жылға Сібірге жер аударылуы он үш жасар бала Ахметтің жүрегіне өшпестей жара салады. 1886-1891 жылдары Торғай қаласындагы екі сыныптық мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордагы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқиды.

1895-1909 жылдары ұстаздықпен айналысып, бала оқытады.

1905 жылы жер меселесі, казақтың өз жерін өзіне кайтару жөнінде патшаның атына хат жазушылардың бірі болады. Патша өкіметіне наразылығы үшін 1907, 1909 жылдары абақтыға қамалады. 1910 жылы қазақ жерінен қуғындалып, Орынбор қаласына жер аударылады.

Халықтың ой-санасын оятуға бар күшін, қаламгерлік қуатын салып, 1909 жылы И.А.Крылов мысалдарын аударып, «Қырық мысал» жинағын шығарады. Қазақ поэзиясына өзіндік жаңалық, ою-ернек әкелген «Маса» жинағы А.Байтұрсыновтың ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халыққа жеткізеді.

1913 жылдан 1917 жылға дейін М.Дулатовпен бірге «Қазақ» газетін шығарады. Саяси бағыттағы мақалалары патша үкіметі орындарына жақпаған басылымның редакторы ретінде А.Байтұрсынов бірнеше рет түрмеге жабылады.

Патша тақтан түскен соң Ахаң қазақ зиялыларымен бірігіп, ұлттық «Алаш» партиясын құрады. Кеңес үкіметі орнаған соң А.Байтұрсынов Қазақстан үкіметінің мүшесі, Халық ағарту Комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы болып сайланады.

Орынбор, Ташкент, Алматы қалаларындағы педагогикалык жоғарғы оқу орындарында сабақ береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына қарсы болғаны үшін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияға ілігіп, жазықсыз атылды.

* * *

Алаштың көрнекті қайраткері, ағартушы-ғалым. 1872 жылы Торғайдың Ақкөл жағасындығы (қазір Қостанай бол. Жангелдин ауд.) Сарытүбек жерінде туған. 1884 жылы ауыл мектебін, 1891 жылы Торғайдағы орыс-қырғыз училищесін, 1895 жылы Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітіріп, өз бетінше көп білім жиған. 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай, Торғай уездерінің мектептері мен училищелерінде мұғалім болады. 1909 жылы патша өкіметінің шет ұлттарға қарсы әрекетіне көзқарасын білдіргені үшін Семей абақтысына жабылады. Мұнда ол 1910 жылдың басына дейін отырады.

1910-1913 жылдары ағартушы қатаң бақылау жағдайында болады. 1913-1917 жылдары әйгілі «Қазақ» газетінің редакторы қызметін атқарады. Осы шақта ағартушы ұлттық Алаш қозғалысын жандандыруға атсалысады. Алаш партиясы құрылатын І жалпықазақ съезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын ІІ жалпықазақ съезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады.

І съезде негізгі мәселелер бойынша хатшы болса, ІІ съездің шақыру комиссиясына енді. 1917 жылы 14 желтоқсанда Орынборда Алаш партиясының Торғай облыстық комитеті ашылып, қайраткер төраға (Ә.Бөкейхан) орынбасары болып сайланады. Ұлт кеңесі құрылатын ІІ съезде Оқу-ағарту комиссиясын басқарады. 1919 жылы ұлттың болашағы үшін кеңестер шебіне шығып, Өлкелік әскери төңкеріс комитетінің мүшесі болады. 1920-1921 жылдары Халық ағарту комиссары қызметін атқарады.

1920 жылы ол басында «Ұшқын» газетінің, кейіннен аты «Еңбек туы» боп өзгерген осы басылым жалғасының алқа мүшесі болды. Осы жылы желтоқсанда Әлихан, Смағұл, Жүсіпбек, Хайретдиндермен бірге «Қазақстан» мемлекеттік баспасының сарапшылар алқасына енді. 1921-1922 жылдары Қазақ халыққа білім беру институтында (КИНО) ұстаздық етеді. 1922-1925 жылдары ХАК Ғылым комиссиясын басқарады. 1926-1929 жылдары Ташкенттегі Қазақ педагогика институтында, Алматыдағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтында қызмет атқарады. Ағартушы қайраткер ғалым, жаңа отандық ғылымның көшбасшысы ретінде қалыптасты. Әдеби қызметі де қайраткерлігімен біртұтасып кеткен.

1909 жылы шыққан «Қырық мысал», 1911 жылы жарияланған «Маса» жинақтары халықты оятуға себепші болды. Ғалымның «Оқу құрал» (1912), «Тіл құрал» (1914), «Әліпби» (1924), «Әдебиет танытқыш» (1926), «Баяншы» (1926) еңбектері ұлт филологиясының негізін қалады. Ол 1926 жылы Бакуде өткен ІІ Түріктану съезіне қатынасты. Саяси себеппен 1929 жылы тұтқындалып, жер аударылды. 1937 жылы тағы да ұсталып, 1938 жылы нақақ атылды. Әдебиеттер: 1. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989 2. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы, 2003-2006

«Ақын iнiме» Аз сөзге құлағың сал, ақын iнiм! Ой, пiкiр, рухымыз жақын, iнiм. Ағалық правосын қолыма алып, Келемiн айтайын деп ақыл, iнiм.

Өзiмдi ағаңмын деп үлкейтемiн, Онымды көремiсiң мақұл, iнiм? Адасқан ағаңыздың жерi болса, Тiлеймiн ете гөр деп ғафу, iнiм.

Жай жатсаң жаңылмайсың, адаспайсың, Күресте кiм кетпейдi қапыл, iнiм. Ат қойған аз-көбiне қарамастан, Ақылға бiздер жарлы пақыр iнiм, Доңыздай талғамай жеп семiргендер Саналып ақылдыға жатыр iнiм. Сүйiктi миллатыңа болам десең, Нашардың көбiрек же хақын, iнiм. Сыйласың десең жұртың қадiр тұтып, Айғырсып, момындарға ақыр iнiм. Бiлiмдi ел iшiнде болам десең, Шешенсiп жоқты сөйлеп лапыр, iнiм. Қолыңнан мұның бiрi келмес болса, Кiсiмсiп ең болмаса қақыр, iнiм. Сөзiңдi тыңдатайын десең жұртқа, Ет асып табақ-табақ, шақыр, iнiм. Аузымен орақ орып бәрiн де iстер, Қымызды шара-шара сапыр iнiм. Ет пенен қымыз берiп сөйлеп көрсең, Айтқаның жұртқа балдай татыр iнiм. Ақылың Аплатондай болса-дағы, Етi мен қымызы жоқ — тақыр, iнiм.

«Жұртыма»

Бiрлiк қып iс етуге шорқақ, жұртым, Табылса оңай олжа ортақ, жұртым. Сияқты қара қарға шуылдаған Үрейсiз қоян жүрек қорқақ, жұртым. Бiлмейсiң жөнiң менен терiсiңдi, Ел болып iс етпейсiң келiсiмдi. Үмiт қып бәйге атындай талай қосып, Байқадық шабыс түгiл, желiсiңдi.

Жөн айтқан жұртшылықа адам болса, Шығасың қолыңа алып керiсiңдi. Бытырап бет-бетiңе жөнелгенде, Көрдiң ғой жайылатын өрiсiңдi.

Келгенде өздi-өзiңе мықты-ақсыңдар, Қайтейiн өзге десе көнгiшiңдi. Сықылды сынық бұтақ төмендесең, Кiм жұлмас оңайдағы жемiсiңдi?!