Аударма кезіндегі лексикалық трансформациялар.Халықаралық сөздер

Аударма кезінде аудармашылардың неліктен лексикалық трансформацияларға жүгінулеріне тура келеді деген сұраққа әр түрлі себептер бар. Олар екі тілдің семантикалық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сөздердің мағыналық құрылымдары олардың қолданыстары, бір – бірімен сәйкес болу шарттары , әрбір тілдің сөздік қорлары-міне осы факторлар аудармашыға қиындықтар туғызуы мүмкін. Бұл мәселелердің бірден шешу жолдарын табу да мүмкін емес. Сондықтан жас аудармашыларға осы мәселелермен жеке-жеке танысып , олардың әрқайсысының ерекшеліктерін аударма барысында және теория жүзінде бөлек танысуға тура келеді. Лексикалық трансформация бөліміне лексикалық – стилистикалық құбылыстардың тек кейбіреулері ғана енгізілген.

Халықаралық сөздер дегеніміз – бірнеше тілдерде бірдей дыбысталатын, яғни дыбыстық, мағыналық және грамматикалық құрылымға ие сөздер. Көбіне мұндай сөздер қоғамдық саяси немее ғылыми мағыналарда айтылады. Мысалы: capitalism, astronomy, constitution, system, diameter. Олардың қатарында қоғамдық сөздерді де көре аламыз: occupant, delicate, elegant, scandal.

Халықаралық сөздердің көбісі латын немесе француз тілдерінен енгізілген, өйткені орта ғасырлар кезінде латын тілі халықаралық болып, әдебиет, дипломатия және ғылым тәлә болып саналған. Мысалы Томас Мордың «Утопия» шығармасы латын тілінде жазылды. Ал француз тілінен енгізілген халықаралық сөздер кішкене кейінірек зерттелген. Ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздерінің логикалық мағына жағынан сай келмейді. Осындай сөздердің сәйкес келуі немесе келмеуі globe және planеt сөздерін мысалға ала отырып көруге болады, яғни мағынасы жағынан planеt және планета сөздері бірдей болса, globe сөзі глобус деген мағынамен қатар жер шары, держава, әйнекті абажур дегенді білдіреді. Ағылшын тілінде латын тілінен енгізілген халықаралық сөздердің саны өте көп болғанына байланысты, сөздердің көбісі қосымша мағыналарына ие болды. Мысалы: detail сөзі подробность, деталь, вникание в подробности, детализацияь деген мағыналарға ие. Сондықтан бұл сөз арнайы әскери термин ретінде отряд ретінде немесе солдат сөздерін білдіру арқылы қолданылады. Detail зат есімі көмегімен to detail етістігін тудыруға болады.  Agony сөзі ағылшын тілінде жанның қысылуы деген мағынаға ие болса, орыс тілінде агония сөзі өлім алдындағы қысылу деген мағынаны береді.  Сондықтан ағылшын тіліндегі аgony сөзі сөйлеу құрылымы ретінде де қолданылады. Мысалы: agony column деген іздестіріп жатқан туысқандар жөніндегі газет мақаласы деп аударылады.  Жоғарыда айтылып кеткендей ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздер әртүрлі стилистикалық мағыналарға ие.

Практикалық тапсырма

Берілген сөйлемдерді халықаралық сөздердің қолданылу ерекшеліктеріне сәйкес қазақ тіліндегі баламаларын табыңыз:

1. Discussions were held yesterday between union officials and shop stewards at Standard Telephones and Cables atEast Kilbridefollowing a dispute in the rate-fixing de­partment. (M. S., 1966)

2. Because of the danger of progressive collapse tenants on the Manor Estate in Bermondsey,London, have been asked not to keep potential explosives in their homes. (M. S., 1966)

3. The provincial governors returned at the March 18 elec­tions in the Argentine have been removed from office. (D. W., 1962)

4. TheUnited Statesand the Soviet Union yesterday inHelsinki,Finland, formally opened the third phase of their talks on curbing the strategic nuclear arms race, and expressed the hope that they would produce positive results. (M. S., 1970)

5. The bowl of the new telescope was made accurately to one-eighth of an inch. (D. W., 1963)

6. Ballerina Maria Tallchief has resigned from New York City Ballet Company because she feels her talents are not being exploited properly. (D. W., 1965)

7. I took him out of the smoky room, and we sauntered along the street… Between the gabled houses, the shad­ows were dramatic. (C P. Snow, Light and Dark)

8. She spent all her time at her bureau, covering sheet after sheet of writing paper in her formal, upright hand. (D du Maurier, The Glassblowers)

9. The snake landed on the bed and might bite its occupant. (A. Conan Doyle, The Speckled Band)

10. We are told that B. B. C. television this-autumn will give a massive coverage to the General Election. (M. S., 1968)

11. The new Prime Minister has acted with commendable speed in announcing the names of the new Cabinet. The formula seems to have been to alter the mixture as little as possible. (The Times, 1962)

12. The House of Representatives killed an Administration request that laws be passed requiring universal   li­censing and registration of guns. On the day after the House passed its much-watered down bill, 10 people were gunned down inCleveland. (The G. M., 1968)

13. The Television tycoons who are taking over some ofBritain’s most famous live theatres protest that they will do all they can to encourage the live theatre. (M. S., 1968)

14. Aworkman who was near the original outbreak of the fire said he fought the fire with a fire extinguisher. (M. S., 1966)

15. Ministers may have a private chat after a routine Cabi­net meeting. (D. W., 1963)

16. Despite his age, the Communist candidate in this mining town ofCowdenheathremains a figure of astonishing industry and vitality. (M. S., 1968)