Қарабура

Қарабура (ХІ ХІІ ғғ.) оғыз қыпшақ заманының әйгілі тұлғасы, дуалы ауыз абызы, ықпалды қайраткері. Шыққан тегі тама руынан. Туып өскен жері, ғұмыр кешкен мекені Шу, Талас, Сырдария, Еділ, Жайық өзендерінің бойы, сахара жұртының сол алаптардағы көшпелілік пен отырықшылықты тоғыстырған ортасы. Топырақ бұйырған жері Қаратаудың етегі, Созақ елді мекені.

Далалық ауызша тарихнама деп жүрген қазақтың қария сөзі Қарабураның тегін былай таратады: әйгілі Қырымның қырық батырының бірі Қарадөн болса, одан Жұбаныш, одан Сүйініш, одан Ер бегіс, Ер Көгіс, одан Тама, одан Қарабура болып келеді де, Қарабурадан Нәрік, одан Шора, одан Есенгелді, одан Атамшыл, одан Торым, одан Базарқұл, одан Көкі, одан атақты тархан Есет батыр болып бір қайырылады. Бәрі де жыр арқауы болған ересен ерлер. Бұл жерде «Тама» атауы осынау ерлердің бәріне қатысты ру атауы, этноним екенін қаперге ілген абзал.

Қарабураның өмір сүрген заманы Қарахан қағанаты, Ғазнауи сұлтандығы, Салжұқ сұлтандығы, Хорезмшах мемлекеті сияқты елдік мемлекеттік құрылымдар арқылы Орта Азияда ислам дінінің салтанат құра бастаған кезі еді. Яғни, Ұлы Дала көшпелілерінің ғасырлар бойғы бір Тәңірді тәу еткен наным сенімі сол кезеңнен бастап бір Аллаға мойын ұсынуға ден қоя бастады. Саяси әлеуметтік төңкерістен гөрі қашанда санадағы сілкіністер әлдеқайда күрделірек болып отырған. Сахара жұртының барша өмір салты, шаруашылық мәдени типі, адамдар арасындағы моральдық этикалық қарым қатынасы, салт дәстүрлері ғасырлар бойы тәңірлік дүниетаныммен реттеліп, мұның өзі экожүйемен үндесе шыңдалып, өмір сүрудің қалыбына айналған болатын. Әрине, мұндай ырғақты өмір салтқа исламдық наным сенімнің, исламдық құндылықтардың араласуы оңай құбылыс емес еді.

Міне, осындай өтпелі кезеңде қайраткерлік қасиеттерімен ел тағдырына белсене араласқан көшпелілер аристократиясының ықпалды тұлғаларының бірі Қарабура болды. Мұны Қарахан, Салжұқ, Ғазнауи мемлекеттік құрылымдар өміріндегі күрделі ситуациялар ортасында ұдайы Қарабураның да бой көрсетіп отыруынан айқын аңғаруға болады. Әсіресе, Сыр бойындағы Жент сияқты іргелі қалада исламдық наным сенімге тәу еткен Қыпшақ Қимақ одағының арасындағы қанды қақтығыстар тұсында Қарабураның басалқылық ықпалы айқын байқалып отырады. Бұл жөнінде аңыз әңгіме түрінде, күй шежіре түрінде жеткен қызықты деректер мол.

Қарабура сахара тұрғындары арасында қалыптасқан өмір салттың шырқын бұзбастан исламдық наным сенімді жерсіндіруге белсене ықпал еткен өз заманының қайраткері. Бұл тұрғыда ол әйгілі ойшыл ақын, сопылық дүние танымның ірі өкілі Қожа Ахмет Яссауимен мүдделес болды. Фәни мен бақи арасындағы құндылықтарды парықтай отырып, адамдар арасында адамгершілік, ізгілік, қанағат, рахымшылдық, адалдық сияқты қасиеттерді өмірдің ең өзекті ұстанымдары ретінде насихаттап отырды. Бұл ретте қызы Бегім сұлу мен күйеу баласы Санжар сұлтанның арасындағы қырбайлықта Қарабураның тек қана адалдыққа жүгініп, тек адалдықтың айнымас үкімін кепіл етуі, оның өмірлік ұстанымына айғақ болатын жарқын мысалдардың бірі.

Қарабура есімінің ұранға шығуы, ол ұстанған гуманистік арман аңсардың (идеал) кейінгі ұрпақ үшін де бойтұмардай қастерлі екенін пайымдатады. Тіптен, Қарабура дүние салып, сүйегі Созақ топырағына бұйырған соң да, оның қабірі Орта Азия халықтары үшін киелі орынға айналды. Қарабураның аруағын исі түркі жұрты күні бүгінге дейін зор құрмет тұтады. Оның кесенесіне қоңырат Құрбан атаның, тарақты Шілмәмбет бидің, тама Құлтас бидің, сары үйсін Белгібай қажының, ұйғыр Шәкәсім ахуанның, өзбек Қожамқұл оқымыстының жерленуі де біраз жайды аңғартса керек.