Су мәселесі

Бір қол – жағада, бір қол – сағада...

Қаншақиюластырғыңкелгенімен, әубастанқиюықашқаннәрсеніңикемгекеліп, илігекетуіекіталай. Аликемгекелтіруүшінамал-тәсілдіңсантүрінойластырып, мәселегежан-жақтыбайыппенқарағандағанабұрыннантүйінішешілмейжүргентүйткілдідүниеніңтүйінітарқап, күрмеуі  біраздаболсашешілереді. Әйтпесе...

СумәселесібүгінгітаңдатекОрталықАзиядағанаемес, тіптіжаһандықтұрғыдаталқығатүсіпжүргенібелгілі.Аймақтық-өндірістіккешендерденбастаптұтастайелэкономикасыныңқарыштапдамуыбіріншікезектемемлекеттіңсуресурстарыменжеткіліктімөлшердеқамтамасызетілуінебайланыстыдесек, артықайтқандықболмас. ҚазіргікездеОрталықАзияреспубликаларыарасындашиеленісетүскенаталмышмәселекөршілерменарадағыбайланыстыңболашақтақайбағытқақарайбеталатынынбағамдауғамүмкіндікберетіндей. ТаразыныңбірбасындаҚазақстанболса, екіншіжағындаОрталықАзиядағы  мемлекеттертұр. ОғантағыдаРесейменҚытайдыңсаларсалмағынқосыңыз. Осыреттеалаңтуғызарбастыжәйт: ағынсуды, соныңішінде, әсіресе, трансшекаралықөзендердіпайдаланудажаңағымүдделіліктаразысыныңтепе-теңдігінқалайсақтауғаболатындығы. Егердеаталмышүдерісбұданбылайдақазіргібағыттаөрістейберетінболса, сумәселесітөңірегіндежаңашиеленістүрініңтуындауынажолашылыпжүрмейме? Жәнесолшиеленіссалдарынантүптіңтүбіндеелдіңзардапшекпейтінінекімкепілдікбереді? Сауалкөп. Оғанберілержауаптыңдааземестігінедаужоқ. Осыреттеаталмышпроблемамемлекеттіңэкономикалықнеболмасаэкологиялықмүмкіндігінғанатанытыпқоймай, қауіпсіздікжәне  саяси  мәселесипатына көшетінсыңайыбар.

ОрталықАзияреспубликаларыныңэкономикасыүшінсуресурсыөткенғасырдыңортатұсынан-ақөзектідеөткірпроблемағаайналғанынескерсек, оныңәлдеқашан  халықаралықмаңызғаиеболғандығыанық. ТМДмемлекеттеріішіндебіздіңелімізөзенсуыменөтетөмендеңгейдеқамтамасызетілген. Географиялықжағынанбарлықтрансшекаралық– Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Талассекілдіөзендердіңтөменгісағасындаорналасқандықтандаболар, Қазақстанүшінбұлпроблемакүрделілігіменқатар, уақытөткенсайынмүлдемжаңатүргеенетін  құбылмалылығымендеқиындықтуғызуда.

Өткенгебіразшегінісжасасақ, сонау1992 жылдыңақпанайындаАлматықаласындаОрталықАзиямемлекеттеріарасындаСырдарияөзенініңсуқатынастарымәселелерінреттеу, трансшекаралықсуағындарыныңрежімпроблемаларыншешу, әсіресе, жазғысуармалымерзімкезіндесуресурстарынтиімдіпайдалануменқорғаудыбірлесіпбасқарусаласындағыынтымақтастықтуралыкелісімгеқолқойылғанболатын. Ал1998 жылдыңнаурызайындаосыөзенніңсу-энергетикалықресурстарынкелісілгеншартпеніскеасырумақсатындаОрталықАзияэкономикалықынтымақтастығыұйымыныңүкіметаралықнегіздемеліккелісімінеқолқойылды. Алайда, соңғыекі  жылдааталғанкелісімдердіңережелерінСырдарияөзенініңжоғарғысағасындаорналасқанмемлекеттертолығыменорындамайотыр. Мәселен, Қырғызстанқысқымерзімаралығындаэнергетикалықрежімгесәйкес19,5 млрд. текшеметрдіқұрайтынТоқтағұлсуқоймасынансудыкөпмөлшердежіберіп, осыөзенніңтөменгіағысындаорналасқанбіздіңОңтүстікҚазақстанжәнеҚызылордаоблыстарыныңелдімекендерінсубасуқаупінтөндіруде. АлӨзбекстанболсакейінгікездеріжылдатүзілетінСырдарияөзенініңсуресурстарынпайдаланутуралы, яғнижазайларындаалынғансуғақырғыздыңэлектрқуатынқабылдап, сәйкесіншеҚырғызстанғагазберугетиісделінгенмемлекетаралықкелісім-шарттымойындамайкеледі. ОсышарттыңорындалмауысалдарынанбарауыртпашылықтыңсалмағытөменгісағадаотырғанҚазақстанныңмойнынаауыпотыр: жаздаОңтүстікҚазақстанменҚызылордаоблыстарыныңегіндіаймақтарынсуменқамтамасызетуүшінбіздіңелімізекімемлекеткеқатыстыалынатынэлектрқуатынөтеугемәжбүрболуда. Тағыбірайтакетерлігі, арнайыбелгіленгеншартқасәйкесөзенағысыбойындағысушаруашылығықұрылыстарытекмемлекетаралықкелісімбойыншасалынуытиісдесек, Өзбекстанбұлжердедебасқаша  қадамғабарып, ешқандайкелісімсізАрнасайсуқоймасынсалыпалды. АлбұлөзкезегіндеШардарасуқоймасынанапаттыжағдайдажіберілетінсекөнтіне2160 текшеметрсуөтімініңтөмендеуінеәкепсоғуда. Басқашаайтсақ, Өзбекстаналдыменөзінсуменқамтамасызетужағынабетбұрып, трансшекаралықөзендердіпайдалануережесінескерусізқалдырды. ҚырғызстанменӨзбекстанбұлмәселедеқазаншыныңеркібардыңрөлінатқаруғатырысыпбағуда.

Қазақстантарапынаносымәселелердіреттеутұрғысында  Халықаралықсуэнергетикаконсорциумынқұрутуралыұсынысенгізіліп, оныңтұжырымдамасыдаәзірленіпқойды. ОғанДүниежүзілікбанктеөзтарапынанкөмеккөрсеткісібар. Десектеаталмышконсорциумғажоғарыдааталғанмемлекеттердіңкіріскісіде, қатысқысыдажоқ. Себеп, әркімөзмүддесінғанакөздеп, географиялықжағдайларынкөзірретіндеұстануда. Тіптенөзініңбасықатқанмәселегебасқаныңдабасынқатырғысыбар. Мәселен, ҚырғызстанжағысонауКеңесодағыкезіндежұмысістеп, кейінжұмысытоқтапқалғанҚамбаратасуқоймасынқайтадантұрғызужағыналғатартуда. Тоқтағұлғаемес, тапсолҚамбаратасуқоймасынтұрғызуға, сөйтіпсоныңжұмысынжандандыруғаконсорциумқұрайықдегенұсынысынайтыпжүрбүгінде. АлӨзбекстанеңалдыменөзжеріндесуқоймаларынтұрғызаберуниетіндесекілді. Бірақ, консорциумғаоныңдақатысқысыжоқ. Яғни, бұлмәсележөніндедеқайшылықжетіпжатыр. АталғанмәселелердіңтүйініншешумақсатындабиылАшғабадтаОрталықАзиямемлекеттерініңқатысуыментағыдаүлкенбірбасқосуболадыдепкөзделуде. Бірқатармәселелерсолбасқосудақозғалмақшы.   

ТрансшекаралықсумәселесініңендібірұшыҚазақстанменҚытайарасындағықарым-қатынасқатіреліпотыр. Қытайжағыныңтрансшекаралықөзендергеқатыстымәселегеәлідеболсаөзімбілемдіксақтықпенқарапкележатқаныбайқалатындай. Негедесеңіз, Қытайсуқатынастарынаарналғанбірдебірконвенцияғакүнібүгінгедейінқолқоймайкележатыр. Екімемлекетарасындаөткенжылдың  қазанайындаШанхайқаласындаТрансшекаралықөзендердіпайдаланужәнеқорғаужөніндегіҚазақстан-Қытайкомиссиясыныңүшіншібірлескенотырысыөткенболатын. ОндаЕртісжәнеІлетрансшекаралықөзендерініңсуынпайдаланужөніндегікелісімдіәзірлеутуралыҚазақстантарапыныңұсынысыталқыланды. Кейбірсарапшылардыңсөзінеқарағанда, “ҚараЕртіс-Қарамай” каналы  іскеқосылғаннанкейінҚытайжағы  Ертісөзенінен800 млн. текшеметркөлеміндесуалабастаған.  Алоныңкөлемікейін1,5 млрд. текшеметргедейінжетуімүмкіндегенболжамдаайтылуда. Білебілгенгебұлболашақтақиынжағдайғадушарететінкөрсеткіш.  ЕгердеЕртістіңжалпысуресурсыныңмөлшерішамамен9,8 млрд. текшеметрекенінескерсек, ҚытайдыңбұлұстанымыҚазақстанныңғанаемес, соныменқосаРесейдіңэкономикасыменэкологиясынаедәуірзалалкелтіретінболады. МәселеніңқайжаққақарайбағыталуысолотырыстаКомиссияшешімібойыншаҚазақстанәзірлейтінкелісімніңжобасынажәнеоныңқабылдануынабайланыстыболмақ. ДайынболғанкездеҚытайтарапынадипломатиялықжолменжіберуітиісбұлжобаныәзірлеужолдарыәлікүнгедейінқарастырылуүстінде. Сала  мамандарыөзкезегінде  келісімжобасынжасау  үшіналдыменарнайығылыминегіздемеенгізу, оданбарыпғылыми-зерттеулержүргізукерекдейді. Сондабарыпбұлмәселебірыңғайынакелетінболадыдегенұстанымдарыналғатартуда.

Ниетжағыбаршылық, бірақсоныңнақтылыққаайналужағыжоқтыңқасы. ӘзіршежақсыбіршешімретіндеҚазақстанҚытайменарадасукөлігіқатынасынжандан­дыружағынамықтапназараударыпотыр. Мамандардыңпікірінше, екіеларасындакемеқатынасыныңжұмысыжолғақойылатынболса, ҚытаймемлекетініңҚараЕртіссуынкөпмөлшердепайдаланыпкетуінемүдделілігіазаяды. Бұлдакөңілгедемеуболмақ.

АлРесейжағыше? Саламамандарыныңайтуынақарағанда, бұлелменарадағыбайланысбіртіндепбірізділіккетүсіпкележатқандай. Десе де кейінгі кезде Ресей тарапынан да басқаша ұстаным бой көрсете бастапты. Волгоград, Саратов облыстары мен біздің Батыс Қазақстан облысы аралығындағы біраз сулар жәділік жүйе арқылы бір-бірімен жалғасқан десек, біраз жылдар бойы сол жүйелер арқылы олар бізге су жіберіп келген. Бірақ кейінгі кезде  Ресей жағы суды тауарға айналдыру мәселесі жағын ойластырып бағыпты. Қашанғы бас шұлғи бермек біздің ел? Дәл осы мәселеге келісе қоймас. Себебі дейсіз ғой? Мұндайға жол берді деген сөз, домино қағидаты бойынша ұқсас мәселелердің шығуына жол берді деген сөз. Себебі, осы сияқты су жүйелері арқылы басқа елдерден бізге келетін өзендер баршылық емес пе? Ал егер Ресейге ақша төлеймін десек, Қазақстанның есептесу қауқары қарымды екен деп, мына жақтан Өзбекстан мен Қырғызстанның алақан жая келе, жалаңдауына тап-тамаша мүмкіндік табыла кетпей ме?

Суды декларациялауға қол қоюға келіскен күннің өзінде мынадай жағдай қалыптасар еді: егер әр текше метр су 1 теңгеден тұрғанның өзінде мемлекет қоржыны жылына 1,5-2 млрд. қаржыға қағылар еді. Ал бұл өз кезегінде мемлекеттің негізгі бүйіріне едәуір нұқсан келтіруіне әкеп соғады. Сол үшін жақын арада Ресей жағымен осы мәселе жөнінен келіссөз жүргізіп, бір мәмілеге келу көзделіп отыр.

Сонау бағзы заманнан халықтың басты қажетіне айналған судың жыры Қазақстан үшін енді қай бағытқа қарай бет бұрып, қай арнаға қарай ойысар екен. Көрші елдердің бір қолы — сағада, бір қолы жағада болып жүрмесін деңіз...