Дүние жүзінің қазіргі саяси картасындағы түйінді мәселелер

Дүние жүзінің қазіргі саяси картасындағы түйінді мәселелер. Тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы, дамуы, қалыптасуы немесе оның ыдырауы мен егемендігінің жойылуы, мемлекет атының өзгертілуі, астаналардың көшірілуі, шекаралардың өзгерісі, т.б. мөселелер аса күрделі тарихи-қоғамдық процесс болып табылады. Бұл процестер — саяси, әскери, әлеуметтік, экономикалық, діни, этникалық, т.б. көптеген ішкі және сыртқы факторлармен анықталады. Осындай жағдайда көптеген жылдар, кейде ғасырлар бойы, кейбір елдер мен халықтардың еміріндегі күрделі мәселелер қордаланып, шешілмей қалады. Солардың ішінде аумақтық және шекаралық келіспеушілік те аз емес .

Халықаралық, маңызы бар мұндай дау-шарлардың шығу себептері әр түрлі. Олар, негізінен алғанда, әр қилы таластартыстар, әсіресе соғыстар мен қакты-ғыстардың әсерінен немесе баска елмен шекара туралы шарт жасасқанда туын-дайды. Шекараны отаршылдардың, болмаса, жеңуші елдердің күшпен белгілеуі салдарынан олардағы этникалық жағынан біртекті халықтар тұратын аумақтар-дың белшектенуі де байқалып отырады. Сол сияқты шекараны табиғи шептер арқылы белгілеп жүргізудің қиындығы (Африка, Оңтүстік-Батыс Азияда, т.б.) немесе олардың жаңадан игерілген аумақтар арқылы жасанды геометриялық, және астрономиялық түзу сызықтар мен географиялық координаттар арқылы ойша жүргізілуі (Канада, Австралия) себептерінен болады . Мұндай аумақтарды — дүние жүзінің қазіргі саяси картасынан анық кәруге болады. Осындай «түзу сызғыш немесе циркуль бойымен алынған аумақтар» шекара дауының басты себептері болып табылады. Мәселен, Африка елдерінің шекарасының 1/3-і геометриялық және астрономиялық сызықтармен, яғни түзу сызықтар, параллельдер мен меридиандар бойынша жүргізілген. Онда мәдени-ұлттық аумақтар мен табиғи шептер ерекшеліктері тіптен ескерілмеген.

Халықаралық проблемалар жөніндегі мамандардың тұжырымдауынша, планетамызда — аумақтық, шекаралық, т.б. дау-жанжалдар ошағы болып табы-латын шамамен 300-дей пункт бар деп есептелінеді. Ал оның 100-ден астамында аса күрделі шиеленіскен түрдегі қарама-кайшылықтар бар. Мұндай «кикілжіңді еңірлер» тек сол елдердің шекара маңында ғана емес, кейде аса үлкен арақашық-тықтарда да байқалады (мысалы, Ұлыбритания мен Аргентина арасындағы даулы Оңтүстік Атлантикадағы Фолкленд аралдары).

Батыс елдері ғалымдарының бағалауынша, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі және өткен ғасырдың соңына дейінгі аралықта әлемде шамамен 450-ден астам әр түрлі масштабтағы екі-үш немесе одан да көп елдер араласқан қарулы қақтығыстар болған, яғни орта есеппен бір жылда он шақты рет . Әрине, мұндай көп жылдарға созылған дау-жанжалдардың, әсіресе соғыстар мен ірі қарулы қақтығыстардың белгілі бір себеп-салдары болады. Қақтығыстардың шығуының шамамен тең жартысына аумақтық және шекаралық даулар негізгі себеп болып табылуда. Осындай себептерден, Иран мен Ирак (1980—1988 жж.) арасындағы сегіз жылра созылған қантөгіс соғыс туды.

Үндістан мен Пәкстан арасындағы шекара, шын мәнінде, «діни шекара» болып табылады. Ал Жамму мен Кашмир штатындағы демаркациялық сызық мемлекеттік шекара ретінде әлі де тұрақталған жоқ. Ол осы екі ел арасындағы шешілмеген түйін күйінде қалып, олардың милитарландыру саясатына бой ұруына негізгі себеп болуда. Нәтижесінде — осы екі ел ядролық қақтығыс қаупінде тұр. 1990 жылдардың ортасында дүние жүзі бойынша 50-ге жуық соғыс әрекеттері тіркелген. Оның жартысы Азйяда, 1/3-і Африкада, ал қалғаны Латын Америкасында. Сол кезде Еуропада, Балқан түбегіндегі мемлекеттерде (бұрынғы Югославия) және Солтүстік Ирландияда соғыс қимылдары болған. Бүгінде өлемнің 40 елінде қарулы қақтығыстар әлі жалғасуда, ал дүние жүзі бойынша 25 миллионнан астам босқындар ресми түрде тіркелген. Қазіргі таңда халықаралық қатынастарда жаңа кезең туындап, аймақтық жанжалдарды саяси құралдар арқылы шешуге әлемдік қауымдастық бет бұрды. Оның ішінде бұл процеске егеменді еліміз Қазақстан өз үлесін үстемелеп қосып келеді.