Беларуссия

Беларусь Республикасы (белор. Рэспубліка Беларусь, орыс. Республика Беларусь) — Шығыс Еуропадағы мемлекет. Жері — 207,6 мың км². Халқы — 10 млн. 203 мың адам (1997). Негізгі халқы — белорустар (80%), бұған қоса орыстар (13,6%), поляктар (4,1%) тұрады. Астанасы — Минск (1,6 млн.). Ірі қалалары Брест, Витебск, Гомель. Әкімшілік-аумағы жағынан 6 облысқа бөлінеді. Мемлекеттік тілі — беларусь тілі. Орыс тілі мемлекеттік тілмен қатар жүреді. Діні — православие (70%). Ақшасы — рубль. Ұлттық мейрамы — 3 шілдедегі Республика күні. Мемлекет басшысы — президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — екі палаталы парламент (Ұлттық жиналыс). Ол төменгі (өкілдер кеңесі) және жоғарғы (Республика Кеңесі) палаталардан тұрады.

Тарихы

Қазіргі Беларусь жеріне адамдар қола дәуірінен бастап қоныстанған.

• 2 — 5 ғасырларда аталған өңірге Днепр бойынан славяндар келе бастады
• 9 ғасырда жергілікті тайпалар соларға сіңісіп кетеді. Осы кездерде славяндардың 3 ірі тайпа бірлестігі қалыптасты: Полесье мен Орталық өңірде дреговичтер, Сож өзені алабына радимичтер, Двина бойы мен Днепрдің жоғарғы жағына кривичтер қоныстанған. 9 ғасырда Киев Русінің құрылуына байланысты Беларусь жері бірте-бірте соның құрамына енеді.
• 9 — 11 ғасырларда егіншілік кең тарап, мал шаруашылығы дамыды, қолөнер кәсібі өркендеді. Киев Русінің ыдырауы салдарынан бірнеше ұсақ князьдіктер пайда болды. Оларды 13 ғасырдың 2-жартысында Ұлы Литва князьдігі түгелдей қосып алды.
• 14 ғасырдың аяқ кезінен бастап кейбір қалалар (Брест, Гродно, Минск, Могилев) өзін-өзі билеу құқын алды. Беларусь көпестері Ресей мен Батыс Еуропа арасында зор көлемде делдалдық сауда жүргізе бастады. 14 ғасырдың аяғында Тевтон ордені шабуылы күшейгендіктен 1385 ж. Польша мен Литва арасында Крево униясы жасалынды. Орден әскері талқандалғаннан кейін (қара Грюнвальд шайқасы) 1413 ж. поляктар мен литвандар арасында жаңа уния (Городельск) жасалынды. Бұл келісім бойынша Ұлы Литва князьдігінің дербестігі сақталды, бірақ поляк королі оның үстінен қарайтын болды. Литва князьдігінің Ливон соғысында (1558 — 83) Ресейден соққы алуы оны Польшамен бірігуге мәжбүр етті.
• 1569 ж. Люблин униясы бойынша Ұлы Литва князьдігі мен Польша корольдігі бірігіп, Речь Посполитая мемлекетін құрды. Осы кезден мектептер мен шіркеулерде поляк тілі беларусь тілін ығыстырып, котолик діні енгізіле бастады.
• 1648 ж. басталған Украинадағы ұлт-азаттық қозғалыс Беларусьті де қамтыды.
• 18 ғасырдан бастап поляктарға қарсы ұлт-азаттық қозғалыс онан әрі күшейіп кетті. Речь Посполитаяны үш рет бөлісудің нәтижесінде (1772, 1793, 1795) Беларусь жерлері Ресейге өтті. 19 ғасырдан бастап Беларусьтің экономикалық дамуы тездетілді. Темір жолдар салынып, зауыт, фабрикалар көбейді. 1-дүниежүзілік соғыс (1914 — 18) кезінде Беларусь жерінде соғыс қимылдары болып, бүліншілікке ұшырады.
• 1917 ж. Ақпан төңкерісінен кейін 1917 ж. шілдеде құрылған Белорус радасы тәуелсіз мемлекет болу жолында күрес жүргізді.

Олар 1918 ж. ақпанның 19-нан 20-на қараған түні Поляк легиондары корпусымен бірігіп, Минск қаласын басып алды да, Беларусь Халық Республикасын құрды. 1919 ж. қаңтарда бұл үкіметті Қызыл Армия жасақтары құлатты. Оның орнына 1919 ж. 1 қаңтарда Белоруссия Кеңестік Социалистік Республикасы (БКСР) құрылып, 1922 ж. 30 желтоқсанда КСРО құрамына енді. Молотов — Рибентроп келісімі бойынша 1939 ж. қараша айында БКСР Батыс Белоруссиямен қосылып, аумағы ұлғайды.

2-дүниежүзілік соғыс кезінде Беларусь жері тағы да неміс әскерлерінің қол астында қалып, зор ауыртпалықтарға ұшырады. Соғыстан кейін қираған шаруашылықты қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді, өнеркәсіптің жаңа салалары (автомобиль, кеме, трактор жасау, т.б.) құрылды. Экономикасы дамыды. Ауыл шаруашылығы өнімдері де артты. Ағаш өңдейтін, қағаз жасайтын кәсіпорындар ашылды.

• 1990 ж. Беларусь Жоғарғы Кеңесі елдің тәуелсіздігін жариялады.
• 1991 ж. 8 желтоқсандағы Беловеж келісімінен кейін Кеңес Одағы таратылып, Беларусь толық тәуелсіздік алды.
• 1994 ж. 10 шілдеде алғашқы президенті болып А.Г. Лукашенко сайланды. Беларусь Қазақстан тәуелсіздігін 1991 ж. таныды. Екі ел арасында экономикалық, кедендік және мәдени келісімдер жасалынып, достық қарым-қатынас орнаған. Беларусь Кеден одағына БҰҰ-на, ТМД-ға мүше. Ресей Федерациясымен Беларусь арасында қол қойылған (1999, желтоқсан) шартқа сәйкес жаңа одақтың келісімі жасалынды. Беларусьта химия өнеркәсібі, автомобиль және трактор жасау, қорғаныс өнеркәсіп кешендері, электр бұйымдарын шығару, ет-сүт, ауыл шаруашылығы және т.б. өндіріс салалары дамыған. Республикада қалий, тұз, көмір, мұнай, темір, фосфорит кен орындары бар.
• 20 ғасырдың 90-жылдары ел экономикасы дағдарысқа ұшырап, жалпы ішкі өнім 10 жыл ішінде 12%-ке төмендеп кетті. Экономикалық құрылымындағы мемлекеттік емес салалардың үлесі экономикада 34%, (1998), ал шеттен тартылған инвестиция мөлшері 6,5% (1997). Негізінен Кеден одағы елдеріне (Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, [[Тәжікстан) жүк тасушы автомобильдер, тракторлар, тоңазытқыштар, кір жуатын машиналар және т.б. электр бұйымдары, химия және ет-сүт өнімдерін экспортқа шығарады. Елде жылу-электр ресурстары (мұнай, табиғи газ, тас көмір) мүлдем жеткіліксіз болғандықтан, отындық шикізатты шеттен, соның ішінде 60%-тен астамын Ресейден әкелуге мәжбүр. Бұған қоса қара және түсті металлургия, халық тұтынатын тауарлар, ағаш өнімдері, цемент шеттен әкелінеді. Экономикалық байланыстардың үзілуі, жылу-электр ресурстарына бағаның көтерілуі ел экономикасын аса қиын жағдайда қалдырды. Дегенмен ұсақ өндіріс салаларында 900 шетелдік және 2000-нан аса бірлескен кәсіпорындар (негізінен Польша, ГФР, АҚШ фирмалары) жұмыс істейді. Негізгі сауда серіктестері: Ресей, Украина, Польша, Германия елдері.

Географиясы

Беларусь Республикасы солтүстік-батысында Литва және Латвия мемлекеттерімен, шығысында Ресеймен, оңтүстігінде Украинамен, ал батысында Польшамен шектеседі. Беларусь Шығыс Еуропа жазығында Днепр, Батыс Двина мен Неман өзендерінің аңғарларын алып жатыр. Жерінің басым бөлігі теңіз деңгейінен 100—200 м ғана биік. Климаты қоңыржай континенттік. Қысы аса суық емес, ылғалды; жазы салқын, жаңбырлы. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 600 — 700 мм. Батпақ жиі кездеседі. Басты өзендері: Днепр (салалары Припять, Сож, Березина), Батыс Двина, Неман (саласы — Вилия). Жерінің 33%-і орман болып келеді. Ормансыз жерлері — шалғын, жайылым. Хайуанаттардан зубр, елік, тиін, түлкі, қоян, т.б. мекендейді. Березина қорығы мен Беловеж нуы сирек кездесетін аңдардың көбеюіне септігін тигізуде.

Әдебиеті

Беларусь жазба әдебиетінің тарихы Киев Русі дәуірінен басталады.

• 14 — 16 ғасырларда Беларусь Ұлы Литва князьдігі құрамында болған кезде беларусь тілі мемлекеттік тіл болды, дипломатиялық қарым-қатынаста, сот және басқару орындарында пайдаланылды, сонымен бірге беларусь тілінде “Литванметрикасы” (Ұлы Литва князьдігінің Статуты) сияқты жазбалар көшірілді.
• 16 ғасырда гуманист, ағартушы Франциск (Георгий) Скорина тұңғыш рет Беларусь жерінде кітап басып шығаруды қолға алды.
• 1696 ж. Польша сеймі мекемелерде, мектептерде беларусь тілін пайдалануға тыйым салды, бұл тілде кітап басып шығару тоқталды. Осыдан кейін Беларусь халқының азаттығын аңсаған авторсыз өлеңдер, интермедиялар, мектеп театрларына арналған драмалар шыға бастады, бірақ оларда халық ауыз әдебиетінің сарыны басым болды.
• 18 ғасырдың аяғында Беларусьтің Ресейге қосылуы жаңа әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай жасады.
• 19 ғасырдың 1-жартысында езілген халықтың мұң-шерін жырлаған “Энеида сыры”, “Парнасқа шыққан Тарас” тәрізді шығармалар жарық көрді. Алайда Ресей патшасының отаршылық саясаты Беларусь мәдениетінің өркендеуіне едәуір бөгет жасады. Беларусь тілінде сөйлегендер, шығарма жазғандар қуғынға ұшырады, сондықтан ақын, жазушылар өз туындыларын қолжазба түрінде таратуға мәжбүр болды. Бұлардың көбі жоғалып кетті. Тек П. Багримнің “Ойна, ойна, жас жеткіншек” (1829) атты жалғыз ғана өлеңі сақталған.
• 19 ғасырдың аяқ шенінде сыншыл реализм бағытындағы шығармалар туа бастады. Беларусь әдебиетінің бұл кезеңдердегі дамуына В.И. Дунин-Марцинкевич (1807 — 1884) елеулі үлес қосты. Кейінірек Ф. Богушевичтің (1840 — 1900), Я. Лучинаның (И. Неслуховский, 1851 — 1897), А. Гуриновичтің (1869 — 1894), А. Абуховичтің (1840 — 1905) өлең-жырлары, поэма