Палеозой заманында тіршіліктің дамуы

Палеозой заманы 6 кезеңнен тұрады: кембрий, ордовик, силур, девон, тас көмір (карбон), пермь.

Кембрий (организмдердің каңқа қалдығы алғаш табылған орынның аты). Ауа райы қоңыржай, топырақ болмағандықтан тіршілік, негізінен, сулы ортада дамыды. Құрлықта тек бактериялармен көк-жасыл балдырлар тіршілік еткен. Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, қызыл, коңыр балдырлар теңіз түбіне бекініп тіршілік еткен. Кембрийдің бас кезінде құллықтан шайылған тұздар теңіз суының тұздылығын арттырған. Әсіресе теңізде кальций, магний тұздарының концентрациясы көбейе бастаған. Теңіз жануарлары минералды тұздары денесіне еркін сіңірген. Буынаяқтылардың ертедегі өкілі – осы күнгі құрлық шаянына ұқсас (мокрица) трилобиттер пайда болған. Денесіне сіңген минарлды тұздардан денесінің сыртында хитинді сауыт түзілген. Трилобиттердің денесі хитинді-сауытты, 40-50 бунаққа бөлінген, теңіз түбінде жорғалап жүріп тіршілік етеді. Кембрийде – губкалардың түрлері, коралдар, былқылдақденелілер, теңіз лилиясы, кейініректе теңіз кірпісі пайда болды. Кембрийді – омыртқасыздардың даму кезеңі дейді.

         Ордовик (қазба қалдықтар табылған жерді мекендеген тайпалардың аты). Теңізде қоңыр, қызыл балдырлар, трилобиттер тіршіліктерін жалғастырып дами береді. Қазіргі сегізаяқ, кальмарлардың туысы – алғашқы басаяқты былқылдақденелілер (ұлулар) пайда болды. Сонымен бірге иықаякты, бауыраяқты былқылдақденелілер тарала бастады.

Геологиялық қабаттардан қазіргі минога, миксиналардың арғы тегі болып саналатын жақсүйексіз омыртқалылардың қаңқасы табылған. Денесі мен құйрық бөлімі қалың қабыршақтармен қапталған.

         Силур (тайпаның атауы) кезеңінде тау түзілу процесі қарқынды болғандықтан құрлықтың көлемі артты, ең алғашқы омыртқалылар пайда болды. Буынаяқтылардан ұзындығы 2 метрге жететін 6 жұп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Оның ауыз айналасына орналасқан аяқтарының ең алдыңғы жұбы қорегін ұстап бөлшектеу үшін қысқышқа айналған. Силурда ішкі қаңқасы шеміршекті, сырты қалқаннан тұратын сүйекті сауытпен қапталған ең алғашқы омыртқалы жақсүйексіз жануарлар – сауытты балықтар пайда болды. Сауытты балықтар жұп жүзбе қанаттары болмағандықтан, ұқсағанымен, шын мәнінде, жақсүйексіздер (дөңгелекауызылар) класына жатқан. Өте баяу қозғалу әрі қарай дамуға қабілетсіз етті, ақырында жойылды. Осы күнгі дөңгелекауыздылар – минога мен миксина сауытты балықтардың жақын туысы.

Судың азайып саяздануынан ең алғаш құрлыққа шыққан өсімдік – псилофиттер (риниофиттер). Оның құрылысы көп жасушалы жасыл балдырларға ұқсаған, нағыз жапырақтары болмаған. Жіңішке жіп тәрізді өскіншілері арқылы топыраққа бекініп, су мен минералды тұздарды сіңірген. Өсімдіктердің құрлыққа шығуы – эволюцияның ең негізі кезеңі. Бактерия мен көк-жасыл балдырлардың әрекетінен кұрлықта псилофиттер қорек корын алатын биогенді қабат – топырақ түзілді. Ең алғаш құрлыққп псилофиттермен қатар осы күнгі сарышаянға ұқсас өрмекшітектестер де шықты. Силурдың соңында қаңқасы шеміршектен тұратын жыртқыш балықтар пайда болды. Жақ сүйегінің болуы омыртқалы жануарлардың дамуына зор әсер етті. Өсімдіктер мен жануарлар құрлықты мекендей бастады.

Девон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтық атағының құрметіне аталған). Девонды балықтар кезеңі дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа-райы құрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі аққулар, скаттар, химералар) және сүйекті балықтар пайда болды. Жүзбе қанаттарының құрылысына қарай сүйекті балықтар сәулеқанаттылар (жүзбе қанаттары желпуіш тәрізді) және саусаққанаттылар (жүзбе қанаттары саусаққа ұқсайды) деп бөлінеді. Саусаққанатты балықтардың жүзбе қанаттары етті, қысқа болған. Екі көкірек, екі кұрсақ жүзбе қанаттарының көмегімен жүзіп қана қоймай, суы құрғай бастаған көлдерден су іздеп жорғалап жүрген. 1938 жылы Оңтүстік Африканың мұрайжайына ұзындығы 1,5 метр, салмағы 50 кг балық тапсырылған. Балық мұражайы қызметкері К. Латимер ханымның есімімен латимерия деп аталған. Девонның соңында саусаққанатты балықтардан алғашқы қосмекенділер – стегоцефалдар шыққан.

Девонда өсімдіктен – споралы қырықбуындар, плаундар, қырықжапырақтар пайда болды. Тұқымды қырықжапырақтар көптеп тарала бастады. Құрлық өсімдіктері ауаны оттекпен байытып, тазартып, жануарларды қорекпен қамтамасыз етті.

Тас көмір (жерде тас көмірдің қалың қабаты болғандықтан атаған). Ауа райы ылғалды, жылы болып батпақты жер аумағы көбейген. Биіктігі 30 – 40 м, ені 1 – 2 м ағаштектес плаундар – лепидодендрон мен сигиллярия, каламиттер қалың орман болып өскен.Тас көмірдің орта кезеңінде жер бетінде өсімдіктер әлемі ерекше қаулап өсіп, дами бастаған. Тұқымды қырықжапырақтардан ашықтұқымдылар таралып, эволюцияда тұқыммен көбею жолы пайда болды. Девонның соңында пайда болған стегоцефалдар (сауытбастылар) кең тарала бастады. Стегоцефалдардың дене пішіні тритон мен саламандарға ұқсаған, уылдырық шашып көбейген. Итшабақтарды суда дамыған әрі желбезекпен тыныс алғандықтан қосмекенділердің дамуы осы күнге дейін сумен байланысты. Алғашқы космекенділер мен жорғалаушылардың арасын 50 млн жыл бөліп тұр.

Пермь кезеңі (қаланың аты). Пермьде тау сілемдері түзіліп, құрлық көлемінің ұлғаюы климаты да өзгертті. Экваторда ылғалды тропиктік, одан солтүстікке қарай ыстық, құрғақ климат болды. Батпақты, ылғалды жерде өскен ормандар, қырықбуындар, қырықжапырақтар, плаундар азайып біртіндеп жойылды, орнын тұқымды өсімдіктер басты. Ең алғашқы тұқымды өсімдіктер – ашықтұқымдылар болды. Жануарлар дүниесінде де едәуір өзгерістер байқалды. Трилобиттер, палеозой қоралдары, құрғақ климатқа төзе алмаған қосмекенділер де жойылды. Тек бақа, құрбақа, тритон, саламандра, аяқсыз бақалар ғана сақталып қалды. Жойылған қосмекенділердің орнына  құрлыққа жақсы бейімделген бауырымен жорғалаушылар пайда болды. Құрлыққа бейімделудің негізгі кезеңі: терісінің мүйізді қабыршақпен қапталуы; сырты қатты қабықпен қапталған сарыуызға бай жұмыртқа салып көбеюі; тыны салу (судың қажеті жоқ), қанайналым мүшелерінің жақсы жетілуі, т.б. Осындай белгілердің арқасында бауырымен жорғалаушылар жер бетіне кең таралды. Бауырымен жорғалаушылардың ішінде қосмекенділердің аралық формасы – бақакесіртке дамиды. Бақакесірткенің ұзындығы 25 см, денесі кесірткеге, басы бақаға ұқсаған, балықпен қоректенген. Қазбадан табылған аңтісті кесірткеден сүтқоректілер шыққан.

Пермьдегі ароморфоз.

1. Жұмыртқа салып көбею (жұмыртқаның ішіндегі сұйықтық ұрықты кеуіп кетуден сақтайды). Жұмыртқа жасушасының аналық организмнің ішінде ұрықтануы.
2. Дененің мүйізді қабыршақпен қапталуы (кеуіп кетуден сақтайды)
3. Омыртқа жотасының мойын бөлімінің қозғалмалы болуы, басын еркін бұрып, сыртқы ортада болып жатқан әрекеттерге тез жауап қайтаруы.
4. Бұлшық еттері, тыныс алуы, қанайналым жақсы дамып, ми қыртысы бастамасының біліне бастауы.
5. Денесін аяқтарының жерден көтеріп ұстап тұруы (тез қозғалуға қажет).