ЖҮРЕК-ҚАН ТАМЫРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ

Жүрек пен қан тарайтын тамырлардың ауруынан жиі өліп кетеді, сондықтан осындай сырқаттарды күтуде ме-йіркеш ролі өте зор әрі жауапты. ТАМЫРДЫҢ СОҒУЫН АНЫҚТАУ Жүректен шыққан қан қимылының әсерінен тамыр қабырғаларында болатын түрткі сияқты тербеліс тамыр-дың соғуы деп аталады. Жүректің сол жақ қарыншасы-мен ортаға ырғақты лақтырылған қан айналымы арна-сы ішінде тербеліс жасап, артериялар қабырғаларьш зластикалық кеңейтіп, орнына келтіреді. Тамыр соғудың белгісі оның жиілігімен, ырғағымен, кернеп, толуымен анықталады. Қалыпты т а м ы р с о ғ у ы ж и і л і г і минутына 60-тан 80-ге дейін өзгеріп отырады, бірақ жа-сына, жынысына, дене температурасына және қоршаған ортаға байланысты, сондай-ақ дене күшіне қарай көп түрленіп отырады. Ана құрсағында дамуы мен өмірінің алғашқы жылдарында тамыр неғұрлым жиі соғады. 25-тен 60 жасқа дейін тамыр соғу тұрақты. Әйелдердің та-мырларының соғуы еркектерге қарағанда жиі. Неғұр-лым көп күш жұмсайтын қарқынды жұмыс кезінде та-мырдың соғуы да жиі болады. Тамыр соғу артериялары үстінде орналасқан және тікелей сол тамырды басып табуға (пальпация) болатын жерлерде зерттеледі. Тамыр соғудың жалпы іздейтін жері — кәрі жілік артериясы. Тамырдың со-ғуын самай, сондай-ақ ұйқы және ұршық артериялары-нан табуға болады. Оны анықтаудың негізгі тәсілі — сипау, әдетте білектің алақан жағындағы I саусақтың негізін (кәрі жілік артериясын) сипап табады. Бұлшық ет пен сіңір сипауға кедергі келтірмеуі үшін сырқат қо-лы еркін жатуы тиіс. Кәрі жілік артериясының соғуын міндетті түрде екі қолдан да анықтап, тек айырмашылық болмаған жағдайда ғана оны бір қолды ұстап анықтай-ды. Сырқаттың саусақтарын оң қолымен білезік буыны тұсынан еркін ұстайды. Мұнда I саусақты шынтақ жа-ғында, ал II, III және IV — кәрі жілік, тікелей кәрі жі-лік артериясына қаратады. Саусақтың астында тамыр-дың жұмсақ та шымыр соғуы сезілее, ол қалыпты бол-ғаны. Сынаушының IV саусағы сырқаттың V саусағына қарсы тұруы тиіс. Тамыры соғып түрған артерияны үш саусақпен сипап тауып, оны орташа күшпен кәрі жілік-тің ішкі жағынан басып қысады. Артерияны қатты қысу-ға болмайды, себебі қысымнаи тамырдың соғу толқыны жоғалып кетуі мүмкін. Егер кәрі жілік артериясының соғуы қалай да табылмаса, онда самай немесе ұйқы ар-териясының соғуын анықтайды (18-сурет). Тамырдың жиі соғуы — тахикардия деп, сирек соғуы — брадикардия деп аталады. Тахикардия кезінде де, брадикардия кезінде де түрліше асқынулар болмауы үшін сырқатты мұқият қадағалау қажет. Та-мырдың соғуын санау 30 секундтан кем болмауы тиіс бұдан алынғаи санды 2-ге көбейтеді. Тамырдьщ ретсіз соғуы кезінде 1 минут бойы санайды. Тамырдың соғу толқындары шетіне дейін жетпейтін, жүректін сол жақ қарыншасының кейбір жиырылулары өте баяу жағдай-да т а м ы р с о ғ у тапшылығы (шеткі тамыр соғу мен жүректің жиырылуы арасындағы алшақтық) пайда болады. Мүнда тамырдыи. соғуын екі адам санауы қажет: біріншісі кәрі жілік артериясыньщ соғуын, екін-шісі жүректің жиырылу санын. Егер тамырдың соғуы бірінен кейін бірдей уақыт аралығында болса, тамырдын соғуы дұрыс немесе т а м ы р д ы ң с о ғ у ы ы р ғ а тЯі т ы дейміз. Керісінше жағдайда тамырдың соғуы дұрА емес, тамыр соғуының ретсіз құбылысы байқалады. Д сау адамдардың дем алғанда тамырыньщ соғуы жиц л дем шығарғанда сиреу сияқты — дем алу арит-м и я с ы жиі кездеседі, ол кезде нервінің тонусының өз-геруіне байланысты; бұл балалық және жасөспірімдік шақта неғұрлым жиі болады. Аритмияның түрлері элек-трокардиография әдісімен неғұрльш дәл анықталады. Т а м ы р с о ғ у жылдамдығы тамырдың соғу толқынының көтеріліп, түсуімён анықталады. Тамырдың қатты соғуы тамырдың соғу тербелісінің таралуын түгел тоқтатуға қажетті күшпен анықталады. Тамырдың қатты соғу дәрежесін шамамен ең жоғары қан қысымының мөлшерімен шамалауға бо-лады: қан қысымы неғұрлым жоғары болған сайын, та-мыр соғұрлым қатты соғады. Тамырдық соғуы қан тамыры соғуының толқы-нын жасайтын қан мөлшерімен анықталады жә-не жүректің жиырылу көлеміне байланысты болады. Та-мыр жақсы соғуы кезінде саусақтың астынан тамырдың қатты соғу толқынын, ал нашар кезінде тамырдың әлсіз соғуын, тамыр соғуының толқыны аз, білінер-білінбес сипап білуге болады. Бұл жүрек бұлшық еті жүмысыньщ нашарлағанын көрсетеді. Әсіресе білінер-білінбес соғуы тамырдың білінбей соғуы деп аталады. Мейіркеш сыр-қаттың тамырының білінбей соғуын байқаса, бұл жөнін-де дереу дәрігерге хабарлауы тиіс. Тамырдың соғуын сипап анықтау барысында назар қойса, әрі тиісті дағдысы болса, өте құнды нәтиже бере-ді, алайда біршама субъективті түрде қалады. Соңғы жылдары тамырдың соғуын ұзақ та үздіксіз зерттеу үшін арнайы аппараттар: пульсотахометрлер, монитор-лар қолданылады, олар тамырдың соғуын санап, жазып отырады, бұның ұзақ уақыт жасалатын операциялар ке-зінде маңызы зор. Тамыр соғуынық мәліметтері температура бетіне жа-^ аьклады. Температурасы өзгерсе, тамырының соғуы да үөзг£реді, сондықтан тамыр соғуы туралы мәліметтерді лрафикалық жазудың белгілі бір мәні бар. тамырлары кенерелерінің созылмалығына байланысты. Қан қысымы систола (ең көп), диастола (ең аз) және п у л ь с т і (тамыр) қысымдар болып бөлінеді. Систола қысымы — тамырдағы кан толқыны ең көп көтерілген суттегі қысым, ол артерия жүйесінде жүректің сол жақ қарыншасы жиырылғаннан кейін-ақ ігайдч болад-,1. Д и а с т о л а қ ы с ы м ы — жүректің босан^п- ;МН соңындағы қысым, тамырдағы қан толқы-ны тускен кезде болады. Систола жәие диастола қысым-дарының саны арасындағы айырма п у л ь с қ ы с ы м ы деп аталады. Қан қысымын өлшеу — жүрек қан тамыры және дем алу жүйелері аурулары кезінде қолданылатын маңызды диагностикалық әдіс. Қан қысымының қалыпты мөлшері бірқатар себептерге, әсіресе жасына, нерв жүйесінің жағдайына, тәулік уақытына, т. б. байланысты белгілі бір шекте өзгеріп отырады. Систола қысымы 120-дан 140 мм сынап бағанасына, диастола қысымы 70-ден 90 мм сынап бағанасына өзгеріп отырады. Қан қысымы таңер-тең 5—10 мм сынап бағанасына кем болады. Кан қысьшын өлшеу үшін түрлі приборлар қолданы-лады (19-сурет). Сынап сфигмоманометр ^(Рива — Роччи) манометрден, манжеттен, алмүрт тәріз-’ді балоннан және прибордың бөліктерін өзара қосатын резеңке түтіктер жүйесінен тұрады. Прибордың қақпа-ғына орнатылған менометр — төменгі шеті 15—20 мл сынап құюға арналған шыны резервуарға дәнекерлеп ұстатқан шыны түтік. Манометрге миллиметрлік бөлік-тері бар (0-ден 25 мм-ге дейін) шкала қосылған. Шыны түтіктеғі сынаптьщ деңгейі 0-ге қойылады. Манжет деге* німіз ені 12—14 см, ұзындығы 30—50 см толы резеңке қап. Қапқа қалың матадан құндақ кигізілген, ол резеңке қапқа ауа үрлегенде созылмай, тек адамньщ иығын бас-қыңқырап тұруға арналған. Ауа сырттан клапаны бар жуан резеңке баллонның көмегімен айдалады, әрі ол ауа-ның сыртқа шығуына да кедергі жасайды. Сынапқа ар-налған резервуардан алмұрт тәрізді баллонға және мач-жетке жалғастыратын резеңке түтікшелер кетеді. Серіппелі манометрі бар аппараттар танометр-лер деген атқа ие болады. Қан қысымы серіппенің ке-дергі күшімен өлшенеді, ол күш миллиметрлік бөлімдері бар циферблаттың бойымен қозғалатын стрелкаларға беріледі. Қан қысымын тіке емес әдіспен (Қоротков әдісі) өл-шейді, ол манжеттегі ауа қысымын біртіндеп төмендету-ге және бұл қысымның көлемін Коротков тондарының пайда болу және жойылу сәттершде тіркеуге неғізделе-ді. Қан қысьшын белгілі бір сағатта, мүмкіндігінше таң-ертең, түскі тамақтан дейін болғаны дұрыс дененің белғі-лі бір қалпында, орташа ауа температурасында және қалыпты атмосфералық қысымда өлшеу .керек. Егер сыр-қат шаршаған немесе ашулы болса, онда„$ан қысымын влшеуге болмайды. ‘ ли-< Иық артериясындағы қан/ қ°ы с ЫЪ ын өлшеу т е х н и к а с ы. Қан тамырын өлшеу кезінде зерттелетін адам жайбарақат отырып немесе жатып, сөйлемей және өлшеу барысын қадағаламауы тиіс/Ман-жет сырқаттың қолының ашық жеріне, шынтақтан 2— 3 см жоғары қойылады және оны манжет пеи терініа арасынантекбір ғана саусақ өтетіндей етіп бекітеді. Қол ыңғайлы, алақаны жоғары карап жатуы керек. Шынтақ-тың бүгілген жерінде кәрі жілік артериясының тамыры соғып тұрған тұстан фонендоскоп қояды. Содан кейін баллонмен біртіндеп ауа айдайды, ол манжетке де, ма-нометрге де бірдей түседі. Ауаның қысымымен манометр-дегі сынап шыны түтікшеге көтеріледь Шкаладағы сан-дар манжеттегі ауаның қысымын, яғни жұқа мата арқы-лы иық артериясын қысқан күшті көрсетеді. Ауаны айдағанда ерекше мұқияттылық талап етіле-ді, себебі қатты қысымнан сынап түтіктен шығып кетуІ мүмкін. Манжетке ауаны біртіндеп үрлеп отырып ды-быстың жойылу сәтін белгілеп алу керек. Содан соц бал-лонның шүмегін шамалы ашып манжеттегі қысымды бір~ тіндеп түсіре бастайды. Манжеттегі қарсы қысым систо-ла қысымының көлеміне жеткенде кысқа, бірақ сонша бір қыска да қатты дыбыс — тон естіледі. Бұл сәтте сынап бағанасы деңгейіндегі цифрлар систола қы-сымын көрсетеді. Қысымды одан әрі түсіргенде ман-жеттегі тонның естілуі біртіндеп нашарлай береді де жойылады. Тондар жойылғаннан кейінгі сәтте манжет-тегі қысым диастола қысымына сәйкес бола-ды. Манометр цифрлары ең аз қысымды көрсетеді. Сырқаттың қан қысымы төмен болған кезде тамыр-ларды жараламау әрі кан қысымының неғдалым дәл көрсеткішін алуүшін манжетке ауаны бірте-бірте ай~ дайды. Тондардың алғашқы шыққандары дистола қы-сьшым көрсетеді. Манжетте қысьш көтерілген кезде тондардың жойылу сәтінде манометрдегі цифрлар систо-ла қысымына сәйкес болады. Сонымен өлшеу дүрыстығын екі рет өлшеп тексеруге болады. Серіппелі манометрлер қолдануға ыңғайлы, бірақ серіппелері тез босап, қан қысымын өлшеу дәлдігі на~ .* шарлайды. Қан қысымын осдилляторлық әдіспен өл-шеуге болады, ол серіппелі манометр стрелкаларының тербелісін бақылау деген сөз. Манжетке ауаны иық ар-териясын түгел қысқанша айдайды. Содан кейін шүме-гін шамалы ашып ауаны біртіндеп шығарад