Жоғары дәрежелі нерв қызметі

Мақсаты: Шартты және шартсыз рефлекстердің бір-бірімен айырмашылығын ажыраты отырып, шартты рефлекстердің адамның мінез-құлығының негізі екендігіне көз жеткізу.

Сұрақтар:

1 Шартты және шартсыз рефлекстер.

2 Шартты рефлектердің пайда болып, тежелу механизмдері.

3 Адамның жоғарғы нерв қызметінің сапалы ерекшеліктері. Жоғарғы нерв қызметінің түрлері.

И. П. Павлов барлық рефлекстердi eкi топқа — шартты және шартсыз рефлекстер деп бөлді.  Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде организмнің тiрлiгiн сақтау үшiн қажет. Шартсыз рефлекстер туа пайда болып, өздерiнiң орындалуы үшiн ешқандай қосымша жағдайларды қажет етпейдi. Олар тұқым қуалайды, сондықтан организмнiң әр түpiнe тек өздерiнiң шартсыз рефлекстерi болады. Шартты рефлекстер өмip тәжірибесiнiң негiзiнде, сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Шартты рефлекстің пайда болу негізі — ми қыртысындағы нерв орталықтарының арасында уақытша нервтік байланыстың пайда болуы.

Мидағы қозу мен тежелу бiр-бiрiмен байланысты өтедi. Қалыпты жағдайда мидағы қозу мен тежелу дәл қажеттi сәтте организмнiң қызметiн не үдетiп, не баяулатып отырады. Тежелу екі түрлі болады: сыртқы немесе шартсыз және iшкi немесе шартты тежелу.

Адамдарда да жануарларда да әр белгі, зат, сыртқы орта құбылыстарына талдау, түзілу процесі жүреді. Бұл бірінші сигналдық жүйе деп аталады. Ал адамның жоғарғы нерв жүйесінің ерекшелігі: сөз сигналдарының пайда болуы. Ол ми қыртысының әрекетіне жаңа қыртыс болды. Бірінші және екінші сигнал жүйелері бір-бірімен тығыз байланысты. Жоғарғы нерв қызметінің топқа бөлінуі әрине шартты ұғым. Әр адамның жүйке жүйесі туа біткен ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне байланысты. И.П.Павлов келесі көрсеткіштерді негіз ете отырып, адамдардың жоғарғы жүйке қызметін 4 топқа бөлді. Көрсеткіштер: күш, ұстамдылық, қимыл. Топтар: 1) Күшті, ұстамсыз, тежелуден қозу процесі басым — холерик; 2) күшті, ұстамды, нерв процестері жылдам — сангвиник; 3) күшті, ұстамды, нерв процестері баяу — флегматик; 4) әлсіз, нерв жасушалары тез әлсізденеді — меланхолик.

Ми қызметінің жан-жақтылығына шартты рефлекстің маңызы зор. Ми қыртыс іші, қыртыс-қыртысасты байланыстары арқылы жүйке орталықтары бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі. Бұл жайлы А.А.Ухтоминский өз көзқарасын тұжырымдаған: ОНЖ-нің әр бөлігінің жүйке элементтері бірігіп, белгілі бір жағдайды шешу үшін  бір уақытта қызмет жасауға жұмылдырылады. Оны доминанттық қозу ошағы деп атайды. П.К.Анохиннің концепциясы бойынша: әр уақытта рецепторлар, мидың нерв элементтері, атқарушы органдар бірігіп күрделі функционалдық жүйе құрады.

Бақылау сұрақтары:

1 Шартты рефлекстердің туындай механизмін сипаттаңыз.

2 Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстен айырмасы.

3 Шартты рефлекстің биологиялық маңызы. Шартты рефлекстің пайда болу шарты.

4 Динамикалық стереотип.

5 Жоғарғы нерв қызметінің түрлері.

6 Жоғарғы нерв қызметінің түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты педагогикалық көзқарас.