Мектептегі қоғамдық ұйымдар
Мектепті басқару ісінде директор кәсіподақ ұйымына сүйенеді. Оған барлық мұғалімдер кіреді. Оның маңызды міндеті – әрбір қызметкердің жауапкершілігін қапыптастыру. Мектеп ұжымының оқу-тәрбие процесін жетілдірудің маңызды мәселелерін шешуге қатысуының пәрменді түрінің бірі - өндірістік жиналыстар.
Кәсіподақ ұйымы кабинеттерді жабдықтауға қатысып, мұғалімдерді жұмысқа алу, не шығару мәселелерін терең зерттейді. Озат мұғалімдерге сыйлықтар беріп, оларға арналған іс-шаралар өткізіп, құттықтап отырады, демалыс орындарына жолдамалар береді. Оқу кабинеттерінің жағдайын тексереді, ел өміріндегі мерекелерді ұжым болып атап өтуді ұйымдастырады.
Ата-аналар комитеті және мектептің ата-аналарымен жұмысы
Мектеп ата-аналар комитеті
Жаңа оқу жылына дайындық пен мұқтаждарға материалдық көмек берумен, жалпыға бірдей білім беру қорын жасаумен, өндіріс орындарымен, демеуші кәсіпорындармен байланысты талқылайды. Мектептер ата-аналар комитетімен тығыз байланыста болып, оларды сыныптарда, жалпы мектепте өтетін шараларға белсене қатыстырады.
Ата-аналар комитетін мектептегі жалпы ата-аналар жиналысы бір жылға сайлайды. Мысалы, Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Тайпақ ауылындағы гимназияда жалпы ата-аналар жиналысының соңында жылма-жыл дәстүрлі өнерге қанат қаққандардың байдауы өткізіледі. Ата-аналар комитеті мүшелерінің қатысуымен байқаудың қазылар алқасы құрылып, жылдың үздік әншісі, үздік бишісі, үздік сахналық қойылым өнерпаздары, үздік көркем сөз шебері анықталып, дипломдармен марапатталады.
Гимназия жанындағы ата-аналар комитеті, қамқоршылар кеңесі құрылымдары арқылы қоғамдық негізде мектепке көмектесуші әр адамның міндеттерін белгілеп беретін де мектеп мұғалімдері.
Кейбір мектептерде ата-аналарға педагогикалық көмек ретінде Шаңырақ ата-аналар университеті құрылған. Онда этно-педагогика факультеті, құқықтық факультет жұмыс істейді. Біріншісі – ұлттық салт-дәстүрлер бағытында, екіншісі - егемендік елдің құқықтық мемлекет бағытында жұмыс істейді.
Педагогикалық кеңестің бекітуімен кейбір мектепте құқықтық кеңес жұмыс атқарады. Оның құрамына оқушылар, ата-аналар, мұғалімдер кіреді. Құқықтық кеңес 9-11 сынып ұлдары арасында полиция, сот қызметкерлерімен кездесу өткізеді. Заман, заң және мен, т.б. тақырыпта іс-шаралар жүйелі өткізіпім отырылады.

Ұзартылған күн топтарындағы оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшелігі
Мұғалімнің жұмысы:
•    теориялық материалдарды, ұзартылған күн тобы туралы нормативтік құжаттарды оқу, оқушыларды үздік сабаққа әзірлеуге үйретіп жатқан озат мұғалімдердің іс-тәжірбиелерімен танысу;
•    оқушыларды өз беттерімен сабаққа әзірлендіретін әдіс-тәсілдерді оқып-үйрену.
Психологиялық дайындық:
•    оқылатын материалға деген оқушылардың жағымды әсерлерін қалыптастыру;
•    оқушыларды өздік жұмысқа үйрету;
•    оқушылардың жас және жеке психологиялық ерекшеліктерін ескеру;
•    кейбір балаларды батылдыққа үйрету.
Педагогикалық дайындық кезінде мынадай негізгі іскерліктерді алу керек:
•    жұпта, топта, ұжымда оқушыны оқуға үйрету, оқушыларды бір-бірін және өздерін бақылауға үйрету;
•    түрлі оқыту құралдарын қолдана білу.
Әдістемелік дайындың кезінде үйренетіндері:
•    нақты оқу материалдары арқылы тәрбие беру және дамыту;
•    оқушылар меңгеретін материалдың қай жерлері қиын болатынын алдын ала білу;
•    оқу процесінде пәнаралық байланысты ескеру.
Өздігінен дайындық кезінде оқушылардың оқу іс-әрекетінің негізгі түрі - ұжымдық және өздік іс-әрекет.
Мұғалім әр оқушымен, жұппен және топпен жұмыс істейді, өзара әрекетті басқарады. Оқушылардың ынтымағына басшылық етеді.
Өздігінен дайындық кезінде мұғалім топтың оқушыларының, мұғалім мен бір оқушы арасындағы қарым-қатынасты реттеп отырады, оқушыларға кеңес береді, кітаппен жұмыс істеуге көмектеседі, оқушыларды қосымша және анықтамалық әдебиеттермен жұмыс істеуге, жұмысты уақытында орындауға үйретеді.
Тәуліктік жұмыс құрылымы: сабақтар, демалыс, өз бетімен дайындалу, сыныптан тыс жұмыс. Таңертеңгілік мезгіл әдетте сабақтарға беріледі. Сабақтардан кейін демалып, тамақ ішуге 3 сағат бөлінеді, содан кейін оқушылар келесі күннің сабағына әзірленіп, әркім өз қалауларына қарай серуенге шығады. Бастауыш сынып оқушылары көп қозғалып, қарым-қатынас жасау керек. Олардың ішкі сезімдерін сыртқа шығаруға жағдай жасалған дұрыс.
Ойын, баланы жалпы тынықтыратын ойындар, қарым-қатынас кезінде байланыстардың көптігі, эмоцияларын еркін көрсетуге жағдай жасау, мазмұнның жаңалығы шаршағанды басады. Ол күнде белгілі бір уақытта өткізілу керек. Оның ұзақтығы нормативтерден аспауы тиіс. Үй тапсырмаларының көбін оқушылар ұзартылған күн тобында орындағандары жақсы.
Өздігінен дайындық – ұзартылған күн тобындағы оқу процесін ұйымдастырудың негізгі түрі. Бұл міндетті күнделікті сабақта оқушылар оқу тапсырмаларын қатаң түрде белгіленген уақыт ішінде өз бетімен орындайды.
Тәрбиеші өздік жұмысқа керекті тәртіпті ұстайды. Балаларды өз бетімен істейтін ақыл-ой жұмысы техникасына үйрету керек. Ол үшін балаға өзіндік жұмысты орындау жөнінде нұсқаулар беріледі. Қиын тапсырмалар өздігінен дайындық жұмысының басында орындалады.
Сабақтан кейінгі тапсырмалар тез орындалады. Ал тақпаңқтарды жаттауға әзірлік 2-3 рет өтеді. Керек емес заттар оқушыларды алаңдатады. Сондықтан үстелдің үстінде тек қана сабаққа керекті заттар болу керек. Қатаң тәртіп және тыныштық сабақты орындауға зейінді шоғырландыруға жақсы көмектеседі. Сабақ пен өзін-өзі дайындық арасында тығыз байланыс бар. Өздігінен әзірліктің ерекшелігі – әр оқушы алған тапсырманы өз бетімен орындап, қиындықты жеңеді.
Өздігінен әзірліктің табысты болуы сыныпта тақырыптың бекітілуіне байланысты. Сонымен мұғалім оқушыларға сапалы білім беріп, өздігінен дайындыққа негіз жасайды. Тәрбиеші – мұғалім емес, ол тақырыпты түсіндірмейді. Өздігінен әзірлік басталмас бұрын таза ауада спорт сағатын өткізген дұрыс.
Оқушылардың іс-әрекеті
Бастауыш сынып оқушыларының сабаққа әзірлігі
I IV сыныптарда сабаққа әзірлік кезінде мұғалімнің рөлі зор, себебі балалар өз беттерімен жұмыс істеуге жаңадан үйрене бастайды. Сондықтан балаға оқу жұмысын қалай істеу керектігі жөнінде жазбаша нұсқаулар беру керек. Мұғалім тапсырманы қалай дайындау керектігін түсіндіреді, оқушылар оны орындайды. ІІІ-ІV тоқсанда оқушылар оқи алған кезде олар үй тапсырмаларын өздері орындауға шамалары жете бастайды. Оқушылардың әрқайсысына баспаханадан шыққан жазбаша нұсқаулар беріледі. Жұмысқа кіріскенде оқушы жаттығуды қандай тәртіппен жазатынын, есепті қалай шығаратынын білу керек. Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілеті әр сыныпта әр түрлі. Жаттығуды орындамас бұрын оқушылар оны жазу үшін қандай ережені оқу керектігін анықтап, тауып оқиды, өз мысалдарын келтіреді. Оқушылар сөздіктермен, сызбалармен, қосымша мәтіндермен жұмыс істейді. Оқушылардың деңгейлері әр түрлі. Балаларды шартты түрде 3 топқа бөледі. Бір оқушының тілі бойынша біріккен топта болып, білімі жақсарғаннан кейін математика, т.б. топтарға ауысады.Тапсырма бірдей болғанда мұғалімнің, не жақсы оқитын оқушының көмегі керек. Түсіндіруге болады, немесе сурет, сызба көрсетіледі, жетектеуші сұрақтар беріледі. Жақсы оқитын оқушылар олардың мқі.іл-ойын дамытатын тапсырмалар алады. Мысалы, барлық оқушылар сөздер жазады, үздік оқушылар сөйлем құрайды. Жақсы оқитын оқушылар нашар оқитын оқушыларға көмектесіп, оларды бақылайды. Тексеруді түрліше жүргізуге болады: олар оқушының сабағын жеке тексеру, оқушылардың бір-бірінің жұмысын тексеруі, мұғалімнің тексеруі, оқу секторының тексеруі. Тапсырманың кейбіреулерін тексергенде мұғалім оқушыдан толық жауап беруді талап етеді, басқаларының жауаптарын оқытады. Сабаққа әзірлік бұл сабақ емес, бұл жерде оқушылар еркін отырады, оқушылар сыбырласып сөйлеседі, мұғалімнің қасына жаймен келеді. Өз бетімен әзірлік сабақтағы жұмыстың көрсеткіші, жаңа материалды меңгерген, меңгермегендігін көрсетеді, келесі сабақты жоспарлауға көмектеседі.

Қазақ тіліне әзірлік
Мұғалім ережелерді жаттатады. Оған 5-8 минут уақыт кетеді. Ережені қалай түсінгені тексеріледі. Оқушылар сабақты өз бетімен үлгі бойынша алғашқы кезеңде орындайды және оған көп уақыт кетпейді. Перфокарталар қолданылады, түсіндіріледі. Сыныпта өзара көмек тобы бар, нашар оқушыларды назарда ұстау керек. Егер оқушы жаттығу жазған кезде қате жіберсе, онда мұғалім жаттығуды оқиды, сөздерді, тыныс белгілерін тексеруді сұрап, теориялық материал бойынша білім тексереді, керек жағдайда оқушыға жауаптың жоспарын жасауға көмектеседі. Әзірлікті Оқулық, кесте, сөздік, дидактикалық материалдар бар кабинетте өткізген дұрыс.
Шет тіліне әзірлік кітаптар, оқулықтар, өз бетімен оқитын әдебиеттер, сөздіктер, анықтамалар бар лингафон кабинетінде өтеді. Барлық материалдар оқушының тақырыпты меңгеруі үшін қолданылады.
Математикаға әзірлік кезінде мұғалім теориялық материалды қайталайды. Себебі тәжірибелік жұмыстар теорияға сүйеніп орындалады. Теориялық материалдың меңгерілгенін оқушылардың тәжірибелік жұмыстарды қалай орындағандығынан көруге болады. Деңгейлеріне қарай оқушыларға түрлі тапсырмалар беріледі, жеке оқушыларға карточкалар таратылады, жақсы оқитын оқушылар ақыл-ойдың логикасын дамытады. "Сабаққа" деген жұмыс стендісінің қалташығынан қиындау есептерді алады. Ал нашар оқушылармен мұғалім жеке жұмыс істейді.
Мектеп-интернаттарда оқушылардың өз бетімен жұмысын ұйымдастыру
Мектеп-интернаттарда балалар бірге тұрады. Балалардың тәулік бойғы өмірі, бастауыш ұжымдардың дұрыс ұйымдастырылуы, ересектердің кішкентай балаларды қамқорлыққа алуы, өзара көмек, бір-бірін қолдау балалардың моральдық жағдайына әсер етеді. Мектеп-интернаттарда балалардың еңбек тәрбиесіне қолайлы жағдай жасалған. Онда өзіне-өзі қызмет көрсету, қоғамдық жұмыс, әр түрлі шеберханаларда өнімді еңбек, мектеп жанындағы учаскедегі жұмыс ұйымдастырылады. Мектеп-интернаттардағы өмір үлкен тату отбасыларының өмірі сияқты болып ұйымдастырылғаны жақсы, ересектер кішкентайларды қамқорлыққа алады, оларға көмектеседі, қиын жұмыстарды атқарады, еңбекке жақсы қарап, басқа оқушыларға үлгі болады.
Мектеп-интернаттардың жұмысында қиыншылықтар да бар, қоғамдық мүлікті сындырушылар болады. Балалар үнемі бір-бірімен қарым-қатынас жасайды, Бұл қарым-қатынастан олар шаршайды. Сондықтан интернаттарда демалысқа бөлінген қолайлы орындар, баланың өзінің сүйікті ісімен айналысуына арналған бөлмелер болу керек. Демалыс және мереке күндері үйде болу да баланың қарым-қатынас мәнерін өзгертеді.
Оқушылар еңбегін ғылыми ұйымдастыру
Оқушыларды өздігінен білім алуға баулудың түрлері: арнайы стенділер жасау, олимпиадалар өткізу, қабырға газеттерін шығару. Сынып жетекшілері "Сабақты қалай әзірлеу керек?" деген тақырыпта сынып сағаттарын өткізеді. Әдебиеттермен жұмыс істеу тәсілдері туралы стенд шығарады. Себебі кітаппен өздігінен жұмыс істеу күрделі процесс. Оның дәлелі кейбір оқушылардың кітаптан өзіне пайдалы қорытындылар жасай алмауы, шытырман оқиғалы әңгімелерді қызыға оқуы.
Кітапқа қызықтырудың тиімді жолы - кітапханашылардың кітапты ұсынуы. Ата-ана кітап құмар, білімді, талғамшыл болу керек. Мұғалім ғылыми-көпшілік кітаптардан үзінділер оқиды. Ал оқушылар олар туралы баяндамалар оқып, хабарлама жасайды, шығарма жазады,ойындар ойнап, викториналық сұрақтарға жауап береді, байқауларға қатысып, көріністер қояды. Ім.ми.Іми кітаптар міндетті түрде оқуға тапсырылады. Олар бойынша альбом, әдебиеттер тізімі жасалады, пікірталастар өткізіледі.
Жаңа кітаптар көрмесін ұйымдастыру, оларға сын-пікір жазу арқылы ғылыми-көпшілік әдебиеттер насихатталады. Кітаппен жұмыс істегенде оқыған материал туралы терең ойлау керек, оны есте қалдыру үшін қажет жерлерін жазып аламыз. Мұндай жұмыстарды тәжірибелі оқушылар істей алады. Олар кітапты бірнеше рет қайталап оқып, автордың негізгі ойын анықтайды, өз пікірлерін айтады.
Кітап оқу дағдысына әдеби тілді жете білмеу кедергі болады. Кітаппен жұмыс - істеудің негізгі шарттарының бірі - кітап мазмұнын терең, толық түсіну, оқушының әдеби тілді меңгеруі. Кітапты 2 рет оқу керек. Бірінші оқығандағы мақсат - материалдың толық мазмұнын есте қалдыру. Автордың негізгі ойлары мен қорытындыларын, оның ой-пікірлерін баяндау жүйесін ұғуға тырысу. Кітап оқығанда ең алдымен түсініксіз сөздерді, терминдерді, қиын сөйлемдерді анықтау керек. Содан кейін автордың әрбір ойы мен фактілеріне жүйелі түрде назар аударылады. Екінші рет жұмыс істеудегі мақсат - материалды терең түсіну, есте сақтау. Жазба жұмыстары кітап оқумен тығыз байланысты жүреді.
Бірінші рет оқығанда кітап авторы, аты, шыққан жері, жылы жазылып алынады, қолжазба сөздік жасалады. Жоспар кітаптың мазмұнына қарай құрылады. Цитаталар, көшіріп жазу, конспектілер, тезистер, реферат жазу кітаппен жұмыстың екінші кезеңінде жүреді.
Кітап және мерзімді баспасөз өздігінен білім алудың қайнар бұлағы. Оқушылардың жүйелі, тиянақты білім алуы ең алдымен кітаппен жұмыс істеуге байланысты.