Экономика – елдік тұғыры

«Құбылған заманда құбыланамасынан жаңылмаған Қазақстан дамудың өзін­дік даңғыл жолына түсті. Аз уақытта айбыны асқан алаш жұрты әлеуеті асқан, дәулеті тасқан, іргесі берік, беделі зор айбынды елге айналды».

Президент Нұрсұлтан Назарбаев инаугурациялық сөзінде осылай деп айтты.

Бұл биікке біз қалай қол жеткіздік?

Қазақ елінің өз тәуелсіздігінің жиырма жылдығына толайым табыспен келуінің басты сыры, әрине, экономикалық дамуда. Академик Кенжеғали Сағадиевтің осы тақырыпқа кеңі­нен көсіле ой толғаған мақаласы күні кеше бүкілхалықтық қолдаумен ел тізгінін қолға қайта алған Елба­сы­мыздың басшылығымен экономикалық реформалардың қалай жүзеге асы­рыл­­ғаны жайында. Көшелі сөзімен көпке танымал қоғам қайраткерінің мақаласын зер сала оқып шыққан адам қазіргі асуымыздың қандайлық қиындықпен алын­ғанын айқын көреді, елді осы биікке бастаған Аза­мат­тың бөлекше қадір-қасиетін сергек сезіне түседі деп ойлаймыз.

ЕЛЕҢ-АЛАҢДА

Иә, тәуелсіздігімізге 20 жыл. Қоғам тұрғы­сы­нан алсақ бір ғана жаңа ұрпақ өмірге келіп, бой көтеретін кезең. Тарихпен салыстырсақ қас-қа­ғым шақ. Үкілі үмітімізбен өлшесек тәу­елсіздік деп ғасырлар бойы аңсаған асқақ ар­манымыздың орындалғанының алғашқы мерзімі. Басынан өт­кіз­ген оқиғалар шоғырымен бір емес, бірнеше ғасырға пара-пар жылдар. Ахмет Байтұрсынов айт­қандай, «төбе де, төре де» өзгерген жылдар. Қазақ деген халықтың есімін барша әлемге та­нытқан кезең. Тек қана та­нытып қоймай, әлем ел­дерінің алқалы жиыны­ның төрінде қазақ перзенті отырып, айшықты ойлар, аталы сөздер ай­тыл­ған жұлдызды сәт. Ел болып еңсеміз көте­рілген, рух биіктеген мерейлі белес. Президент Жолдауында айтылғандай, егемен еліміздің іргесі бекіп, талай асулардан өтіп, әрі қарай жүретін бағыт-бағ­дарымызды, шығатын биіктерімізді ан­ық­тадық. Бүгінгі таң­да нысанада әлемдегі ең жан-жақты дамыған елдердің санатына қосылу тұр.

Осыларды айта келіп, тәуелсіздік біздің елімізге ешқандай қиындықсыз, аспаннан бақыт құсы болып қона қалды деген пікірден аулақ­пыз. Қай елге болса да азаттық, бостандық, тәуелсіздік оңайлықпен келген жоқ. Біздер де солар үшін тар жол, тайғақ кештік. Бүгінгі тәу­ел­сіздігіміздің аста­рында қазақ халқының отар­шылыққа, бодандыққа қарсы бірнеше ғасырға созылған күресі, оның ішінде Сырым, Исатай, Махамбет, Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық күрестер, Алаш арыста­ры­ның азаттық ұраны, өткен ғасырдың басында Торғайда, Меркіде, Созақта, Қарқара-Албанда, бас­қа да өңірлерде болған кеңес өкіметіне қарсы үл­кенді-кішілі көтерілістер, сол ғасырдың со­ңын­да азаттық аң­саған қазақ жастарының Алма­ты­дағы қанға бо­ял­ған шеруі, осылардан туған ыза-кек, оларды енді болдырмаймыз деген намыс пен жігер жа­тыр. Тәуелсіздіктің біз үшін ерекше қастерлі, қаси­етті болатыны да сондықтан. Олар бізді егемендік алған ұлт ісіне белсене кірісуге, ел бірлігін сақтауға, қандай қиыншылық болса да оны төзімділікпен өткізуге шақырады.

Ал қиыншылықтар, әсіресе, егемендігіміз­дің алғашқы жылдарында, аз болған жоқ. Ең үлкен қиыншылықтар халықтың тұрмысы мен көңіл-күйіне тікелей қатынасы бар экономика сала­сын­да туды. Бұрын біз жүрмеген, біздің тарихи са­на­мыз­да тіпті сүрлеуі де жоқ нарық жолына түстік. Экономиканы ырықтандыруға, қоғамдық мүлікті жекешелендіруге, колхоздар мен совхоздарды та­ратуға кірістік. Бағаны шектемей, тізгінін ағы­тып жібердік. Нәтижесінде бұрынғы қалыптас­қан шаруашылық жүйесінің күл-талқаны шық­ты, аз ғана уақыттың ішінде ұлттық өнімнің 40 па­йызына дейін жоғалттық. Ауылда да, қала­да да ха­лық тұрмысы күрт төмендеді, елде жұмыс­сыздық етек жайды. Әрбір заттың бағасы он-жүз еселеп өсті. Өз ішімізде, басқа да елдермен қалыптасқан экономи­калық байланыс үзілді, көптеген кәсіп­орындар жұмысын тоқтатуға немесе жартылай жұмыс істеуге мәжбүр болды.

Экономика саласындағы реформалардың ал­ғаш­қы жылдардағы көрінісі осылай болды. Қазір жағдай мүлдем басқаша, бірақ егемен еліміздің бастапқы кезеңде басынан өткізген осындай қиыншылықтарын айтуымыз, естен шығар­ма­уы­мыз керек. Алдымызда ұзақ даму сапары тұр, тек тәуелсіздігіміздің өзін жан-жақ­ты – саяси, рухани және экономикалық тұрақ­тан­дыру үшін, шет елдер тәжірибесіне сүйен­сек, жарты ғасырға жуық уақыт керек екен. Сондықтан да өз ба­сымыздан өткен қиыншы­лық­тардан қорытынды жасап, олар­ды естен шығармай отырсақ, соғұр­лым оларды болашақ­та тудырмауымыз кәміл.

Аталмыш қиыншылықтардың себебі неде деген сұрақ туады. Ең алдымен тарап кеткен Кеңес одағынан нәтижесі төмен, заман тала­бы­нан артта қалған шаруашылық жүйесі еншімізге тигенін айтуымыз керек. Одақ тарау ба­ры­сында барлық республикалармен қалыптасқан қатынастар үзі­ліп, экономика саласына жалғыз бізде емес, бас­қа­ларда да күйреу қаупі туды. Осындай жағдай көп ойласуға мүмкіндік бермеді. Тәуекелге сүйеніп не де болса таңдаған жолмен жүріп кету керек болды. Осыған қоса нарық экономикасы бізге жат құбылыс, оның ішкі сырын, жұмыс істеу тетігін егжей-тегжей білетін мамандары­мыз­дың болмаға­нын, жалпы халық та экономика са­ласындағы түбірлі жаңа­лыққа алғашқыда үрке қарағанын айтуымыз керек. Және басымыздан өткізіп отыр­ған тарихи кезең де онша қолайлы болмады. Әлем тари­хын­да капитализмнен социализмге өткен елдер­дің тәжірибесі бар, ал кері қайтқан, яғни социализмнен капитализмге көш­кен бір де бір ел, оның тәжірибесі болған жоқ. Осы ба­ғыт­тағы алғашқы қадамды біздер, Кеңес ода­ғы­ның құра­мында болып, оны таратып егемендік алған рес­публикаларға жасауға тура келді.

Нарық жолына дайындықсыз, жеделдете тү­суі­міздің тағы бір басты себебін айтуымыз керек. Ол – осы жолды таңдау барысында әлем­дегі дамыған елдердің, беделі жоғары халық­ара­лық эконо­ми­калық ұйымдар мен бірлестік­тердің бізге жасаған зор ықпалы. Өткен ғасыр­дың 90-шы жылдары бұ­рынғы Кеңес одағының респуб­ли­калары және оның ықпалында болған мемлекеттер, жалпы саны 28 ел, социализмнен капитализмге өту көшін бастадық. Осыған байланысты АҚШ, басқа да дамыған Батыс елдері, Халық­аралық валюта қо­ры, Бүкіләлемдік банк оларға нарыққа өтудің екі тетігін ұсынды. Біріншісі – «шоковая терапия» (есеңгірету емі), яғни мем­лекеттің экономика са­ла­сындағы құзы­рын ба­рын­ша шектеу, эконо­ми­каны ырықтан­ды­ру, қо­ғам­дық мүлікті жеделдете жекешелендіру, ба­ға­ны босатып жіберу, эконо­микалық бай­ланыстар мемлекет тарапынан реттелмей, әрбір кәсіп­орын­дар мен кәсіпкерлердің өз еркіне беру тетіктері.

Екіншісі – «Вашингтонский консенсус» (Ва­шингтондық бәтуа), яғни Халықаралық валюта қоры, Бүкіләлемдік банк және АҚШ-тың қаржы министрлігі қосылып, нашар дамып келе жатқан елдерге нарық жолына өтуіне жасалған ұсыныс­тары. Олар: жаппай жекешелендіру, тіпті эко­но­миканың бәсекеге қатыс­пайтын сала­ла­рын да жекешелендіру; әлеумет­тік көмек бағ­дар­ламаларын мейлінше шектеу (мы­салы, ақ­ша­сыз немесе арзан ден­саулық сақтау жүйесін, осындай білім беру са­ласын, арзан үй салу бағдар­ла­масын, қоғамдық көлік­ті, т.б.), бюджет тапшылығын ба­рынша азайту, ұлттық ақшаның тұрақты­лы­ғын оның долларға бай­ла­ны­сы­мен есептеу, еңбек­ақы­ны үн­ем­деу, т.б.

Нарық жолына өтуге атбасын бұрған елдерге аталмыш шаралар деректі түрде ұсынылды. Тек ұсы­нылып қойған жоқ, реформа бастап жатқан елдерге, оның ішінде біздерге де, халықаралық ұй­ым­дар­дың жәрдемі осы ұсы­ныл­ған шаралар­ды іс жүзінде жүр­гізу немесе жүргізбеумен тікелей бай­ланыс­тырылды. Бастапқы жылдары елдегі рефор­маларды жүргізу үшін біз қаржыға өте мұқтаж бол­дық, оны алу үшін Халықаралық валюта қо­ры­на өтініш жа­садық. Оның эмиссар­лары Қазақ­стан­ға бірінен кейін бірі келіп, біздерде қоғамдық меншік тара­ты­лып жатыр ма, баға ырқына жіберілді ме, сырт­қы сауда ыр­ықтан­дырылды ма, басқа да олар ұсынған шаралар орындалып жатыр ма, жоқ па, осыларды мұқият тексеріп барып, елімізге қар­жылай жәр­дем (несие) беруге шешім шығаратын.

Нарық идеологиясын өздері ұсынған шаралар негізінде әлем елдеріне, әсіресе осы сала­дағы ре­формаларын жаңа бастап жатқан елдерге тарату жолында Халықаралық валюта қоры­ның, Бүкіл­әлемдік банктің миссионерлік рөлі ерекше болды. Олар айтылған ұсыныстарын ор­ындатуға барлық мүмкіндіктерін жұмсады. Ал ол мүмкіндіктер аз болмады, өйткені кімге де болса керек миллиард­таған қаржы тек осылар­дың қолында болды, лауазымы жоғары, әлем елдеріне ықпалы зор және дамыған Батыс мемлекеттерінен тікелей қолдау тауып отырған бұлар империя іспеттес ұжымдар. Ал империя болған соң оның империялық амби­ция­сы да қоса жүрді.

Ал енді осы ұжымдар ұсынған шаралар кімге қалай нарық жолына көшуге жәрдемдесті, соған көшейік. Шындығын айтсақ, «Вашингтон кон­сен­­су­сындағы» идеялар ең алдымен Латын Аме­ри­касы елдеріне, олардың біраз жылдар қолда­ныс­­та­рында болған нарық экономикасын жетілдіруді, кейбір тетіктерінің сапасын артты­руды көз­де­ген еді. Осы саладағы әлем деңгейін­дегі ірі ма­ман­дар­дың айтуы бойынша, аталмыш ұсыныстар Латын Америкасы елдерінде айтар­лық­тай оң нәтиже бере қойған жоқ. Дәлірек айтсақ, Халық­аралық валюта қоры ұсынға