Ресей қазақтары

Төкен Өмір-Ұзақ Педагог-ғалым (Ресей)

ОРТАҚ ОТАН – ҚАЗАҚСТАН

Қазақстан Республикасының елордасы – Астана қаласының 10 жылдығына және Алаш қозғалысының 90 жылдығына орай «Әлем қазақтарының рухани сұхбаты: тіл, мәдениет және Алаш мұраты» атты халықаралық конференцияның ұйымдастырушы қазақстандық және осы конференция жұмысына қатысушы шетелдік қандас ханымдар мен мырзалар! Сіздердің баршаларыңызға ұлы орыс халқымен өмір сүріп жатқан миллионнан астам ресейлік қазақтардың атынан жалынды да сағынышты салем жолдаймын! Бәріміз үшін ұлттық мәні үлкен осы конференция аясында атқарылатын жұмыстардың табысты да жемісті болуын тілеймін! Әрине, Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасы үшін стратегиялық маңызы бірінші кезекте тұрған ұлы да қуатты көршілес мемлекет. Ал Қазақстан Республикасы Ресей Федерациясы үшін өзінің геосаяси, ұлттық мүдделерін қорғаудағы ең сенімді де әлеуетті көршілес елдердің бірі. Сондықтан да екі ел арасындағы саяси, экономикалық, әскери, ғылыми-техникалық және де мәдени ынтымақтастық пен достық қарым-қатынастар уақыт өткен сайын жан-жақты дамып, нығая түсетіні – заңдылық. Бұл туралы екі мемлекет президенттері халықаралық деңгейде талай рет саяси мәлімдемелер жасап, Ресей мен Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде өзара келісе отырып, қыруар жұмыстар тындырды. Соның нәтижесінде Ресей мен Қазақстан халықтарының хал-ахуалы әжептәуір жақсарды. Бұл екі ел қазақтары үшін ортақ жетістік болып отыр. Ал, енді әлем қазақтары туралы сөз айтар болсақ, қазіргі шетелдік қандастарымыздың көбі халқымызға бөтен жат жерде емес, керісінше өздерінің тарихи атамекендерінде өмір сүріп жатыр. Яғни әлемдік қазақтардың басым көпшілігі халқымызға орны толмас қайғы-қасірет әкелген зұлмат замандарда басқа мемлекеттердің қарамағына өтіп кеткен ата-бабамыздың байырғы жерлерін мекен етуде. Олар диаспоралар емес, керісінше сол көршілес елдердің жергілікті қазақ халқының өкілдері болып саналады. Сондықтан да бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан шетелдік қазақтарды атамекен ретінде емес, тек Ұлы Отан ретінде ғана өзіне тартады, Ұлы Отан ретінде ғана өзін аңсатады, Ұлы Отан ретінде ғана өзі туралы қам жегізеді. Шындығын айтсақ, әлемдегі бүкіл қазақ атаулы адамдар Отан деген ұлы сөздің мән-мағанасын Қазақстансыз әсте жетік ұға алмайды.

Түп-төркіні «от» деген сөз болғандықтан, кез-келген саналы адам үшін Отан отбасынан басталады. Қандай халық болмасын, оның отбасылары көбейген сайын сол халыққа отан болған ел мен жердің өркені өсе берері – ақиқат. Әлемдегі әрбір ұлтжанды қандасымыз бен қазақ халқының тілі мен дәстүрін риясыз шын ниетпен қабылдаған қазақ емес қазақстандықтардың да пана тұтар жалғыз да қасиетті Отаны осы Тәуелсіз Қазақстан болып қалары анық. Олай болса Қазақстан халқы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі жылдарда ортақ Отанымыз – осы Қазақстан аумағына көршілес елдерден қоныс аударып, біржола көшіп келген ағайындарды «оралмандар» деп атау қате айтылып, ерсі естіледі. Бұл туралы тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі де ресми түрде бәрімізге ескертіп айтты. Осыған орай Қазақстанды тек Отан ретінде ғана пана, пір тұтып, қоныс аударып көшіп келіп жатқан қандастарымызды «отандастар», немесе «отаншылдар» деп жігерімізге жігер қосар патриоттық сезіммен атасақ бәрімізге жарасады. Ресей Федерациясын мекендеген қазақтардың басым көпшілігі Қазақстанмен іргелес аймақтарда тұрып жатыр. Ұланғайыр Ресейдің Қазақстаннан қиыр шалғайда жатқан аймақтарында тарыдай шашылып тоз-тоз болып кеткен қандастарымыз жетерлік; әсіресе сонау Шығыс Сібір, Забайкалье, Қиыр Шығыс және Теріскейлік аймақтарда андыздап өмір сүріп жатқан қандастарымыз ұлттық рухымыз бен мәдениетімізден мүлде мақұрым қалуда. Олардың көбі бұрынғы Ресей Патшалығы мен Октябрь Төңкерісі жылдары, сонан кейінгі Сталиндік жеке басқа табынушылық дәуірінде саяси қуғын-сүргінге ұшыраған және де ашаршылық жылдарында жан сауғалап «Транссибир» теміржол бойын қуалап, Ресейді кезіп кеткен қазақтардың ұрпақтары. Олардың ішінде кеңестік дәуірде ірі-ірі социалистік құрылыстарға комсомол жолдамасымен барып жұмыс істеп, сонда тұрақты тұрып қалғандары да бар. Осы Отаннан шалғай жат жерде өмір кешіп жатқан қандастарымызды азын-аулақ болса да Қазақстан мемлекеті мен үкіметі назардан тыс ұмыт қалдырмаса игі болар еді. Өйткені олар халқымыз үшін «жоғалған алтынның сынықтары» болуы ғажап емес ғой. Осылай тоз-тоз болып «жоғалған» қандастарымыздың жат жерде қазақи ұлттық санасы қайта оянып, бірін бірі іздеп тауып, қазақ диаспораларын құрып жатса, Қазақстан мемлекеті оларды өз қамқорлығына алуы абзал. Және де оларға моральдық, материалдық жәрдем көрсеткені жөн. Ондай жағдайда олардың өшкендері жанып, өлгендері тірілгендей болар еді. Қазіргі кеңестік дәуірден кейінгі Ресейде ана тілі мен ұлттық мәдениетін үйренгісі және жаңғыртқысы келген орыс емес халықтар мен ұлыстар өкілдеріне ешқандай бөгет-кедергілер жоқ деп білемін. Оларға тек ұлтжандылық ниет қана жетіспейді. Осы пікіріме мысал ретінде мен Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан, Шешенстан сияқты ұлттық республикаларды атар едім. Бұл республикалардың негізін құрайтын жергілікті халықтар Ресей мемлекеті беріп отырған құқықтық және экономикалық мүмкіндіктерді ана тілі мен мәдениетін сақтап дамытуда, өздерінің ұлттық құндылықтарын қайта жанғыртуда барынша тиімді пайдалануда. Сол сияқты ресейлік қазақтар үшін де ана тілі мен тарихын, әдебиеті мен мәдениетін үйренгісі, игергісі келсе мүмкіндіктер мол. Бірақ Ресей қазақтарының ұлттық құндылықтарына деген ынталығын арттыратын қазақ тілді қоғамдық ұйымдар мен арнайы бағдарламалардың тапшылығы сол мүмкіндіктерді пайдаға асыруға кедергі етуде. Бұл ресейлік қандастарымыз үшін шешілуі екі талай күрделі проблемаға айналды. Мұндай күрделі мәселе тек қана Ресей мен Қазақстан мемлекеттері ұлттық құндылықтарынан мақұрым қалып бара жатқан қандастарымызға шынайы жанашырлық танытып, нақтылы іс-шараларды бірлесіп атқарғанда ғана, өзінің оңды шешімін табуы мүмкін. Астанада өтіп жатқан осы халықаралық конференцияда төмендегідей ұсыныстарды алға тартар едім: 1. Ресей қазақтарына қазақ тілі мен мәдениетін қайта оқыту мен үйретудің ғылыми бағдарламасын жасау және оны мемлекетаралық деңгейде заңмен қабылдап қаржыландыру; 2. Төңірегінде қазақ жұртшылығы молынан шоғырланған Ресейдің Омск, Саратов, Астрахан, Волгаград сияқты ірі қалаларының бірінде орналасқан қандай да бір жоғарғы оқу орнында қазақ тілі мен тарихын, мәдениеті мен әдебиетін оқытатын, үйрететін факультет ашу. Яғни қазақ тілді педагогтарды ресейлік қазақтардың өздерінен дайындап шығару. Бұл жөнінде үкіметаралық шарт жасау; 3. Ресейдің қазақтар тығыз тұратын аймақтарындағы аудандық, қалалық бастауыш және орта мектептерінде қазақ тілін оқыту, үйрету жүйесі мен әдістемесін екі ел тарапынан үкіметтік шарт бойынша жасау; 4. Ресей қазақтарының мәдениет күндерін Қазақстанда, Қазақстан мәдениет күндерін Ресейдегі қазақтар шоғырлана қоныстанған елді мекендерде бағдарламалы түрде өткізіп тұруды халықаралық дәстүрге айналдыру; 5. Қазақстанмен көршілес ұлылы-кішілі елдердің қоғамдық өмірінің әр салаларында шығармашылықпен айналысатын талантты да талапты қазақ ұл-қыздарының мәдени, әдеби, музыкалық туындылары мен ғылыми еңбектерін Қазақстан халқының игілігіне әрдайым жарату; 6. Ресейлік жоғары білімді зияткерлер мен күрделі техникалық мамандықты игерген ресейлік қазақ жастарын Қазақстанға қызметке, жұмысқа шақыру, келгендеріне Қазақстан мемлекеті тарапынан моральдық және материалдық көмек көрсету; 7. Орыс тілді болып кеткен, бірақ туған халқының тілі мен мәдениетін білуге құштар ресейлік қандастарды интернет арқылы оқыту, дидактикалық құрал-жабдықтар, оқулықтар шығару. 8. Қазақстан шетелдердегі отандастарымен мәдени, той-мерекелік қарым-қатынастармен ғана шектеліп қалмай, кәсіби, өндірістік байланыстарға кеңінен жол ашуы қажет. (Жалпы әлемдік қазақ қауымдастығы экономикалық байланыстарды тұрақты түрде қалыптастырып дамыта алса, бұдан бүкіл қазақ халқының ұтары көп болар еді. Неге десек, дүние жүзіндегі дамыған, дамушы елдердің көбі басқа елдерге инвестиция салғанда, егер де сол елдерде тұратын отандастары бар болса, оларды назардан тыс қалдырмайды. Тіпті инвестицияны сол шетелдегі отандастары үшін салады. Сол сияқты Қазақстан да көршілес елдерге инвестиция салғанда осындай дәстүрді ұстанар болса, шетелдік қазақтар үшін нұр үстіне нұр болар еді. Осыған байланысты қазақстандық отандастарға нақтылы ұсыныс та бар. Мысалы, менің тұрақты мекенім Ресейдің Байкал өңіріндегі Иркутск облысы орман-тоғайға өте бай аймақ. Егер осы аймақта ағашты терең өңдеу өндірісіне Қазақстанның инвестициялық қорлары қаражат салар болса, сондағы аз қазақтар қазақстандық инвестицияны игеруге қолқабысын тигізіп, қазақстан тұтынушыларын арзан ағаш материалдарымен қамтамасыз ету ісіне өз үлестерін қосар еді. Сондықтан да Ресейге инвестиция салушы қазақстандықтарды табиғаты ғажайып сұлу Байкал-Ангара өңіріне шақырамын. Онда үлкен мүмкіндік бар. Сөз соңында, қортынды ретінде айтарым: Бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан – бүкіл қазақ халқының Тәңірі сыйлаған жалғыз ортақ Отаны. Бұл уәжге өзіміздің де, өзгелердің де көздері жетті. Сондықтан да әрбір әлем қазағы осы ортақ Отанымыз – Қазақстанда саяси және экономикалық тұрақтылықтың ары қарай сақталуына өз үлесін қосуға талпынуы қажет. Ол үшін шет елдердегі қазақтардың ұлттық, қоғамдық ұйымдары мен мәдениет орталықтары, диаспоралары қазақстандық отандастармен қарым-қатынас жасағанда мемлекетаралық келісім-шарттарды басшылыққа ала отырып, халықаралық достық пен ынтымақтастықты әрдайым дамытуға бағытталған өміршең іс-шараларды тындырғандары жөн. Туған халқымыздың атақ-абыройына кір келтірмейік, ұлттық рухымызды биік ұстайық Ұлттық идеяны кемеңгерлікпен түзу Алаш қозғалысын аспандатты, дұрыс ұлттық идеяға табан тіреген Алаш қозғ