Заңдылық пен тәртіп әкімшілік — құқықтық реттеу аясында

Мемлекеттік басқаруда заңдылықты  қамтамасыз ету  түсінігі

Мемлекеттік басқарудағы заңдылық -  бұл басқару  қатынастарының барлық субъектілерінің ҚР Конституциясын және мемлекеттің аумағында қолданылып жүрген басқа нормативті – құқықтық актілерін дәл, қатаң және мүлтіксіз сақтауы мен орындауы. Оның мәні мемлекеттік басқару сферасында  адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бекіту және нақты іске асыруды қамтамасыз ету.

Мемлекеттік басқаруда заңдылықты және тәртіпті қамтамасыз ету  — заңдылық — биліктік өкілеттілікке иеленген мемлекеттік құрылымдардың қызметі.

Олар  мыналарға бағытталған:

1) мемлекеттік билік органдарының қызметінде, олардың лауазымды  тұлғаларының заңдарға және одан туындайтын актілерінің талаптарының бұзылуына жол бермеу;

2) оларға себеп болатын жағдайларды іздестіру;

3) оларды бұзғаны үшін жауапкершіліктің пайда болуы;

4) табылған құқық бұзушылықтарды уақытында және оперативтік тұрғыда жолын кесу және жою;

5) заңдылық пен тәртіпті бұзған кінәлілерді белгіленген жауапкершілкке тарту;

6) заңдылық пен тәртіптің бұзылуына себеп болатын жағдайларды жоюға шаралар қолдану.

Заңдылық қағидалары – негіз болатын идеялар, басшылыққа алынатын бастамалар.

1) Заңның басымдылығы;

2) Заң алдындағы теңдік;

3) Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі;

4) Заңдылықты бұзғаны үшін жазалаудың болмай қоймайтындығы;

5) Заңдылықтың кепілдіктері;

6) Заңдылықты  қамтамасыз етудің жалпы шарттары

7) Заңдылықты қамтамасыз етудің арнайы құралдары;

Мемлекеттік тәртіп – мемлекеттің және оның өкілетті органдарының тәртібі, ол бойынша барлық мемлекеттік органдар, кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар өздеріне  жүктелген мақсаттар мен міндеттерді дер кезінде және дәл орындауға тиіс.

Заңдылық пен тәртіпті  қолдау және нығайту міндеті жүктелген мемлекеттік органдардың ерекше  жүйесі  әрекет етеді. Олардың жүзеге асыратын  әр түрлі   құқықтық және ұйымдық қызметтерінің түрлері мен әдістері, қоланатын практикалық амал – тәсілдері, операциялары, жұмыс түрлері заңдылықты  қамтамасыз ету тәсілдері  деп аталады.

Бақылау – объектілердің белгіленген көрсеткіштерден (параметрлардан)  ауытқуларын  жою мақсатында  оның қызмет ету процесін байқау және тексеру жүйесі.

Атқарушы билік сферасындағы бақылаудың мәні осыған өкілетті  органның  ұйымдық-құқықтық  тәсілдерді және  құралдарды  пайдалана отырып  атқарушы билік органның немесе лауазымды тұлғаның  қызметінде  заңдылықтан қандай – да бір  ауытқулар  бар ма, жоқ па соны айқындайды, ал егерде осындай  ауытқулар болса, онда  оларды өз уақытында  жояды, бұл кезде  бұзылған құқықтарды қалпына келтіреді, жауапкершілікке тартады,  заңдылықты  және тәртіпті бұзудың алдын алуға шаралар қабылдайды.

Мемлекеттік басқару заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету амал-тәсілдерінің жүйесі

Заңдылықты  қамтамасыз ету тәсілдері:

1)басқару субъектілері бойынша бақылау – президенттік, парламенттік,  үкіметтік, жергілікті атқарушы билік

органдарының, сала аралық, және салалық, әкімшілік қадағалау;

2)Прокуратураның қадағалауы:

-  Конституцияның, заң күшіндегі актілердің және Президент  актілерін бұзуды  анықтау және жою шараларын қабылдау;

-    жедел-іздестіру қызметінің, алдын — ала анықтау және тергеудің, әкімшілік және атқарушы  өндірістің  заңдылығын қадағалау;

-    кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың актілерін қадағалау;

3) Заңдылықты қамтамасыз ету бойынша соттың қызметі:

а) әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын істерді қарау;

б) лауазымды тұлғалардың актілерін және әрекеттерінің  заңсыздығын анықтау;

в) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын  қалпына келтіру бойынша шешім қабылдау және оларды

жауапкершілікке тарту.

Қадағалау  мемлекеттік басқаруда заңдылықты  қамтамасыз ету  тәсілі ретінде

Қадағалау атқарушы билік сферасында заңдылықты қамтамасыз ету әдістерінің  бірі болып табылады. Қадағалау — бұл мемлекеттік органдар, мекемелер, кәсіпорындардың, ұйымдардың  ұйымдастырылуның құқықтық меншік нысанына қарамастан, олардың лауазымды тұлғаларының, қызметкерлерінің және азаматтардың заңдарды дәл және біркелкі орындауларын тексеру.

Қадағалаудың мынадай түрлері бар:

1) прокуратураның жалпы қадағалауы — барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтардың, мемлекеттік емес ұйымдардың, мекемелер, кәсіпорындар, бірлестіктердің ҚР заңдарын бұлжытпай орындауын қадағалау;

2) арнайы қадағалау — әкімшілік қадағалау — әкімшілік  мемлекеттік басқару органдарының, бірқатар құқық қорғау органдарының қызметінің  арнайы түрі:

а) орган басшыларының және олар құратын комиссиялардың негізгі және ішінара жүргізілетін қадағалауы (оларға түскен өтініштер, шағымдар және т.б.);

б) арнайы ведомстволар, қызметтер және органдарға мұндай қызмет бастапқы немесе маңызды болып саналатын қадағалау, мысалы, ІІО қадағалауы

ҚР Конституциясына  сәйкес прокуратура мемлекеттің атынан жоғарғы қадағалауды жүзеге асыруды және оның қадағалауы негізгі бағыттар бойынша іске асырылады:

1) лауазымды тұлғалардың және азаматтардың заңдарды, Президент актілерін және өзге де нормативті — құқықтық актілердің  біркелкі орындалуын қадағалау;

2) шұғыл іздестіру қызметінің, тергеудің заңдылығын;

3) соттарда істерді қарауда заңдардың  орындалуын қадағалау;

4) ұсталғандарды ұстайтын орындарды, алдын-ала қамауға алу орындарында, бас бостандығынан айыру орындарын жартылай өтеуде, сот тағайындаған өзге де мәжбүрлеу сипатаныдағы шараларды орындауда заңдардың сақталуын қадағалау.

Прокурорлық қадағалаудың барлық бағыттарының ішіндегі ең бастысы прокуратураның жалпы қадағалауы. Ол барлық министрліктердің, комитеттердің, ведомстволардың, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, азаматтардың заңды тура және біркелкі орындауында жүзеге асырылады.

Жалпы қадағаулаудың негізгі міндеттері:

1) басқару органдарының және қоғамдық ұйымдар органының барлық актілерінің заңдарға және басқа да нормативті актілеріне сәйкестігін тексеру;

2) басқару аппаратының лауазымды тұлғаларының  заңдрды орындауларын қадағалау.

Прокуратура органдары  тек заңдылық тұрғысынан ғанга қадағалау жасайды, сондықтан олар қадағалауындағы объектілердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне араласпайды, олардың актілерінің күшін жоймайды және өзгертпейді. Заңмен белгіленген тәртіп бойынша прокуратура органдары заңның негізінде қадағалау объектілеріне баруға, басшылардан қажетті ақпараттарды алуға, талап етуге, тексеру жүргізуге құқылы.

Қадағалау бойынша сыртқы нысандарға мыналар жатады: наразылық, ұсыныс. Наразылық — бұл заңсыз актілер мен әрекеттерге прокурордың нақты және ресми әсер етуі.

Прокурордың ұсынысы заңды бұзған фактілерді, сонымен қатар бұзушылыққа әкелген себептер мен жағдайларды көрсетуге бағытталған. Ұсыныс бұзушылықты жою бойынша шаралар қабылдауға құқығы бар мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге немесе коммерциялық ұйымдарға, лауазымды тұлғаларға беріледі.

Жалпы қадағалауды жүзеге асыруда прокуратура органдары мына өкілеттіліктерді істеуге құқылы:

1) орталық және жергілікті басқару органдары, лауазымды тұлғалары шығаратын құқықтық актілерді заңға сәйкестілігін тексеру үшін талап етуге;

2) қадағалауындағы органдардан, лауазымды тұлғалардан барлық қажетті материалдарды, мәліметтерді, құжаттарды талап етуге;

3) басқару органының, лаазымды тұлғалардың  заңдылықты бұзу туралы өтініштерімен байланысты заңдардың орындалуын тексеру;

4) азаматтардың әкімшілік ұстаудың, оларға әкімшілік ықпал ету шараларын қолданудың  заңдылығына тексеру жүргізуге;

5) орталық және жергілікті басқару органдарының заңға қайшы қабылданған актілеріне, сонымен қатар лаузымды тұлғалардың  әрекеттері мен заңсыз басқару шешімдеріне наразылық  білдіруге құқылы.

Бақылау  түсінігі  мен  түрлері

Бақылау — бұл белгіленген мөлшердегі параметрлерден ауытқуды жою мақсатында  қызмет ету процесін бақылау (байқау)  және тексеру жүйесі. Атқарушы билік органдарының қызметіне бақылау  жасаудың мәні — ол осығн өкілетті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар ұйымдық — құқықтық тәсілдер мен құралдарды пайдаланып бақылаудағы атқарушы билік органдары  мен олардың лауазымды тұлғаларының қызметтерінде  заңдылықтан қандайда болмасын  ауытқулар жіберілді ме соны  анықтайды. Егер осындай  ауытқулар болса, соны өз уақытында жойып, осы кезде  бұзылған құқықтарды орнына келтіріп, кінәлілерді жауапкершілікке тартады, заңдылықты және тәртіпті бұзуды болдырмауға шаралар қабылдайды. Бақылауды  мемлекеттік  билік органдары, жалпы, салалық  және  сала аралық  құзырлы мемлекеттік  басқару органдары, сот органдары қолданады.

Бақылау субъектілеріне байланысты былай бөлінеді:

1) Президенттік бақылау;

2) Парламенттік бақылау;

3) Үкіметтік бақылау;

4) соттық бақылау.

Президенттік  бақылауд