РЕФЕРАТЫ НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ

Шешендiк өнер - Ұлы даланың тiршiлiгiнен өмiрге келген табиғи туындысы, сол ортаның мұрасы, ұлттық рухымыздың биiгi деп санаған дұрыс.

Қазақ руларының, ауылдарының жұрт жаңартып, малына жайылым қуып үнемi көшiп жүруi неғұрлым қонысы шалғай, атасы алыс рулармен қыз алысып, қыз берiсiп қарым-қатынас жасауы, алыс-жақын демей бiрiн-бiрi жиынға ас-тойларға шақырысып тұруы - осының барлығы, сайып келгенде бiрыңғай халық тiлiнiң, ауыз әдебиетiнiң, өзiнiң мәдениетiнiң қалыптасуына қолайлы жағдай жасалған. Ауыл мен ауыл, ру мен ру және азаматтар арасындағы дау-жанжалдарды шешетiн жұрт көп жиналатын ас-тойлар, жәрмеңке-базарлар, «күнде кеңес құратын Күлтөбелер» билер мен шешендер мектебi. Шешен-билерге халықтың көрсететiн құрметi мен беретiн сыйы да дарынды, талантты жастарды сөз өнерiн үйренуге, игеруге ынталандырған, итермелеген, сөз қасиетiн құрмет тұтқан. Осыдан келiп талапты жастардың оқу бiлiмi кенжелегенмен, сана-iлiмнен кенже қалмаған, бүкiл елдiң, қоғамның қарым-қатынасы ауыз-екi жүргiзiлген, барлық iс, дау-дамайi қолма-қол, бетпе-бет шешiлген.

Шын өнер иесiне оны қоршап, қолдап, сүрiнсе сүйеп, жаңылса түзеп отыратын қамқор қауым керек. «Қар қылаумен, бала сылаумен» өсетiнi сияқты өнер иесiне де бiлгiр сын керек.

Билiк-шешендiк өнердiң өсiп-өркендеуiне, қажеттi жағдай-еркiндiк, ешкiмнен қысылмай, қымсынбай еркiн сөйлеуге бостандық қажет. Сөз бостандығы болған жерде халық тағдыры шешiледi, сол халықтың ойы да, жiгерi де биiк болады. Билер мен шешендер – халық үнi, оны ел басшысына жеткiзу – сөз бостандығы емес пе?! Ертедегi тiлiмiзде «би», «шешен» деген ұғым бiр-ақ мағынаны бiлдiрген. Бiрақ би-шешен ең алдымен елiнiң тарихын, салт-дәстүрiн, шежiресiн, ұлылы-кiшiлi ел басынан өткен уақиғаларды, тарихи қайраткерлердi, әсiресе дау-дамай, соғыс-бiтiм мәселерiн реттеп, халықтың әдет-ғұрпын жетiк бiлуге тиiс болатын.

Нағыз би-шешендер ел басшысның қаһарынан сескенбей, халық қамын ойлаған, өз құлқын ойламаған, параға сатылмаған батыл да, адал болуы шарт.

Тәуелсiздiк алған 12-13 жылда теледидардан халық депутаттары мен үкiмет адамдары сөз сөйлей алмай, көрерменнiң жүйкесiн тоздыртып, айтар ойын айта алмай қиналып жатады. Сондықтан да үкiмет, заң орындарына жауапты қызметтерге қабылданатын адамдардың шешендiк өнерiне де назар аударылғаны орынды болар едi. Бұл ұсыныс, әсiресе, бiздiң елдiң шет елдердегi өкiлi - елшiлерге де қатысты. Қасиеттi өнер – халық мұрасы, сондықтан, оны жалғастыру бүгiннен басталса, нұр үстiне нұр болары хақ.

Қазiр ұлттық телеарналардан «Мың бiр мақал», «ХХI ғасырдың көшбасшысы» тағы басқа да хабарлар – халық ойынан шығып, болашақ ұрпақты шешендiк өнерге баулитын тәуiр бастама. Осындай өнегелi бастаманы әр мектепте, жоғары оқу орындарында да қолданса, халық тiлегi орындалар едi. Елдiң болашағы ұрпақта, ендеше, жан-жақты, бiлiмдi жастар ертеңгi елдiң мақтаныштары, әрi тұтқасы болмақ.

Қорыта айтқанда, ғасырлар бойы ел жадында сақталған, тот баспаған би-шешендiк өнер – халық мұрасы, ұлтымыздың рухы. Олар – тарихшы, философ, көрiпкелдiк қасиетке ие болып, нағыз дипломатиялық дәрежеге жеткен өз заманының санагерлерi едi.

Осындай рухы биiк халықтың ұрпағының да ұраны биiк болуы – табиғи құбылыс.

Шешендiктiң тәлiм-тәрбиелiк мәнiнiң де мол екендiгiн айтпасқа болмайды. Өйткенi, ол терең ойдың түкпiрiнен еленiп, екшелiп шыққаннан кейiн, жалаң, жасық түрде туындамайды. Сомдалып, сұрыпталған сөздiң бойынан адамгершiлiктi, әдiлдiктi, ақиқатты аңғарамыз. Мәселен, Қаздауысты Қазыбектiң Қоңтәжiге айтқан сөзiнiң негiзгi түйiнi екi елдiң арасындағы бiтiмдiлiкте жатқанымен, мазмұнының қаншама тағылымға тұнып тұрғанын көрiп қайран қаласыз. Ал, Ағыбайдың әр түрлi өмiрлiк жағдайларда айтқан сөздерi кiшiгiрiм поэзия.

Жақсының жайсаңы болып табылатын батыр-билер өз заманындағы тұлғалы тұстарынан жоғары тұрған, ақиқатты аялап, әдiлдiктi әлдилеген еңселi ер, әрi iрi тарихи бейне.

Сол дәуiрдiң дарабоздарымен дос-жаран болуы, қаһарынан қалың ел қорыққан хан-сұлтандардың өздерiнiң қаймығып, мойынсұнуы, айтқан сөздерi мен жүргiзген билiктерiне таңырқап таңдай қағып, шығарған үкiмдерiн халықтың қалтқысыз орындауы, билердiң сол кездегi қазақтан шыққан саңлақтарының көш басында тұрғаны хақ.

Би – көптi көрген, қазақ қолын бастап, неше түрлi қиындықтарды басынан өткерiп, көре-көре көсем болған, сөйлей-сөйлей шешен болған, ойы орамды, көненi ғана бiлiп қоймай, болашақты да тап басып, байламды болжам жасай алатын, әрдайым халық көңiлiнен шыққан жан болған.

Сонымен, би дегенiмiз ел жұртының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрiн, шежi-ресiн, тарихын, қоғамның даму барысын, айнала қоршаған табиғаттың сан-алуан қасиеттерi мен құпияларын бiлетiн, адамдардың көкiрек-көмбелерiне ой көзiмен қарап көре алатын, қырлы-қырлы мiнез-құлықтарды айтқызбай-ақ тап басатын, ғылым-бiлiмнен хабардар, кемел пiкiрлерiн шешен тiлмен жеткiзiп беретiн қасиетi бар бiр тума жандар.

Би – дипломат, әрi мәмiлегер. Басында билердiң Жәнiбек пен Керей бастаған Қазақ хандарының барлық елшiлiктерiне қатысқаны, кейiннен Абылай, Кенесары хандарының Ресей, Қытай, Қоқан елшiлiктерiне қатысқаны соның айғағы. Хандар өте жауапты деген руаралық келiссөздерге билердi жiберiп отырған. «Жауластырмақ – жаушыдан, елдестiрмек –елшiден»,- дегендей, Қаз дауысты Қазыбек, Төле би, Әйтеке би, Ағыбай және тағы басқа да билер бастап барған келiссөздер дұрыс шешiлiп, әрқашан да олардың жолы болып отырған. Сондықтан, ол жеке адамдар, ру-тайпа, ұлыс аралығындағы жанжалдарды ғана емес, ел мен ел арасындағы даулы iстердi өз билiгiмен әдiл шешiп отырған.

Билердiң батырлығы – қолына қару алып, жауға шабуында емес, қылышынан қан тамған қаһарлы хан-сұлтан немесе етектен кесiп жең болмайтыны секiлдi елдесуден кеткен ежелгi дұшпан алдында тұр екем деп именбей, керектi жерiнде алдаспаннан да өткiр тiлiмен турап түсетiн әдiлет сөзiн айтуында деп санаған. Билердiң әдiл де, өткiр сөздерi еттен өтiп, сүйекке жеткеннiң өзiнде де, Жәнiбек пен Керейден бастап, Абылай мен Кенесары заманында, кейiннен отарлау аппаратына сенген аға сұлтандардың, ата жауларының өзi де оларға қарсы қылыш көтерiп, қарсы дау айтпаған. Оның дәлелi, олардың сан рет Жәнiбек-Керейден бастап, Абылай, Кенесары алдарында «Хан кеңесiнде» тайсалмай өз ойларын айтуы. Би - саясаткер, қоғам қайраткерi. Би тек қана батыр болып қана қоймай, ол ел мен ел арасындағы қоғамдық мәнi зор саяси мәселелердi шешуге де ат салысқан. Хан қаншама қаһарлы болғанымен, бидiң айтқан кеңестерiне құлақ асып отырған. Хан барлық күрделi мәселелердi тек «Хан кеңесiнiң» мүшелерiнiң көпшiлiк дауысымен қабылдап отырған. Кеңестiң басым көпшiлiгi би-батырлар болатын. Ал, Қазақ хандығы, әскери мемлекет болғандықтан, билер ханның тек қана әскери кеңесшiсi ғана емес, ол өмiрдiң барлық саласындағы ақылшысы болған. Оған мысал, Жиренше шешеннiң, Бұқар жыраудың, Төле бидiң, Қаз дауысты Қазыбектiң, Әйтеке бидiң, Ақжолтай Ағыбай батырдың әрқашан да хан алдында халықтың атынан, халықтың қамқоршысы ретiнде сөйлеуi. Хан өте ауыр шешiм қабылдаудың алдында билердi шақырып алып, екеуара мәселенi жан-жақты талқылап барып қана шешiм қабылдаған.

Би – ағартушы, әрi тәрбиешi. Олар кейiннен, Ресей империясымен соғысып жеңе алмайтынын түсiнген соң, игi iс – ағартушылықпен шұғылданған. Ел арасында медiресе ашып, бала оқытқан. Мүмкiндiгiнше, сол балалардың iшiндегi, көкiрегiнде сәулесi, көзiнде оты бар жастарды, қыран шалар қия биiктен көрiп, тәрбиелеп, баулап баққан. Олар өзiнен кейiнгi ұрпақтардың да, ел ұйтқысы боларлықтай азаматтар жетiлуiн, ешқашан да қаперiнен шығармаған. Болашақта, билерге ұқсап, ел мүддесiн көздесем-ау дейтiндей талантты жастар, атақты билердi өздерi iздеп барып бата алған. Билер үмiт етiп, сенiм артқан ондай жастарға батасын берумен бiрге, өмiр бойы өздерiнiң жинақтаған тәлiм-тәрбиесiн, ұлағат сөздерiн санасына құюдан жалықпаған. Сар саналы, дана ойлы, тәрбиешi, ұстаз билердiң есiмi халық жадында мәңгi сақталып қалған. Ағыбай батырдың алдына барып, кейiннен, Алашорда мемлекетiнiң басшысы болған жас Әлихан Бөкейхановтың, тағы басқа да сол кездегi алдыңғы қатарлы, болашағынан халқы үмiт күткен бiрнеше жас қазақ азаматтарының, келiп бата алуы осының айғағы.

Сол ғалым Ә. Бөкейханов оқу, бiлiм туралы: «Адам баласы өзге хайуаннан айырылғанда бұлардан ақылды болып, қолы шебер болып айырылады. Байлық түбi ақыл, һәм қол ұсталығы. Осы екеуi қосылмай, адам баласы қазығына жарымайды. Ақыл да, ұсталық та оқумен, iстеумен жүре ұлғаяды. Оқу-бiлiм бiр, оқу ұлғая бiлiм болады. Дүниедегi жер билiгi күннен-күнге ақылды, ұста жұрт қолына ауып барады. Бұл тiршiлiк үлкен талас, бiр бәйге: жүйрiк алады, шабан қалады. Жүйрiктiк, ақыл, ұсталық, жаһитшiлiкте. Ерiншек – езге жол, бәйге, сыбаға, мүше жоқ»,- деп тұжырым жасайды.

Халық арасында билер ой түйiп, сөз ұстап, әдiл төрелiк айтумен бiрге бүкiл бiр халықтың болашақ ұрпағын тәрбиелеуде де тендеусiз қызмет атқаруымен қадiрмендi болған.

Осы ретте билердiң жүргiзген билiктерiн тарихи-құқылық талдаудың айырықша маңызы бар. Тарихи материалдар мен фактiлердiң негiзiнде жасалған ғылыми талдау қазақ қауымдастығында өзiндiк орны бар саяси-әлеуметтiк тұлғалар – батырлар, билер мен шешендердiң атқаратын рөлiмен жан-жақты танысуға мүмкiндiк берiп, олардың бүгiнгi және келешек ұрпақтар өтемiне де жарайтын ұлағатты сөздерiнiң қадiр-қасиетiн саралауға жол ашады.