Кең байтақ Казақстан жерiнде оның геогр. орнына (яғни атмосф. ылғалдықтың негiзгi көзi — мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерiнiң сипатына байланысты қуаң континенттiк климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешенi ерекше әсер етедi. Радиация. Қазақстан аумағы үстiнде бүкiл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдiк етедi, ал оған көршiлес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келедi. Жалпы республика аумағының көпшiлiк бөлiгiнде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағатқа дейiн артып отырады. Жылына солтүстікте 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиiсiнше 60 күннен 10 күнге дейiн (Балқаш ойысында) кемидi. Мiне, осылардың нәтижесiнде жиынтық радиация мөлшерi де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500 МДж/м2-ге дейiн бiртiндеп артады. Сол сияқты төсенiш беттiң (жер бетiнiң) сәуле қайтару қабiлетiне байланысты сiңiрiлетiн радиация мөлшерi де оңт-ке қарай бiрқалыпты көбейедi. Сәуле қайтару қабiлетiн қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары мәнiне 70 — 80%-ға жетiп, жазда көпшiлiк жерде 20 — 30%-ке дейiн төмендейдi. Радиацияның жылдық тиiмдi сәулелену мәнi солтүстікте 1500-ден оңт-те 2100 МДж/м2-ге дейiн өзгередi. Терiс мәндi радиациялық баланстың маусымдық ұзақтығы солтүстікте 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. Қазақстанда жылудың булануға жұмсалатын жылдық шығынының мөлш. солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420 МДж/м2-ге кемидi. Шөлдi өңiрдiң қуаңшылық маусымында жылудың көп мөлш. турбуленттi жылу алмасуға кетедi. Тек топырақтың көктемгi ылғалға қаныққан кезiнде, сол сияқты көгалды жерлерде буландыруға кететiн жылу мөлшерi ауаны турбуленттi жылу алмасу жолымен қыздыратын жылу шығынынан артық болады. Жазғы шұраттық құбылыс, яғни булану есебiнен күндiзгi ауа температурасының қала төңiрегiне қарағанда төменiрек болуы Алматыда жақсы байқалады. Радиация мен жылу балансының өзгерiсi ауа темп-расын өзгертедi. Қаңтар айының орташа темп-расы Қазақстанның солт. және шығыс С-қа дейiн көтерiледi. Шiлденiң°С-тан оңт. аудандарында 3°аудандарындағы — 18 С-қа дейiн.°С-тан 28 —30°орташа темп-расы бұл аудандарда тиiсiнше 19 Қазақстанның солт.-шығысында климаттың континенттiгi тым жоғары, бұл өңiрде С-қа жетедi. Оңт.°қаңтар мен шiлденiң орташа темп-расының айырмашылығы 41 С-тан жоғарырақ болады.°аудандарда 10 ай бойы орташа тәулiктiк темп-ра 0 С-тан°Республиканың солт-нде қыс ұзақ, қарлы әрi суық, аяз кей уақыттарда –45 С-қа°С-тан 45°С-қа жетедi. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа темп-расы 35°–50 дейiн қызуы мүмкiн. Көктемнiң соңғы үсiгi шiлдеде, ал күздiң ерте үсiгi тамыздың аяғында түсуi мүмкiн. Қазақстанның оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңiрдiң қыс айларында жиi-жиi қайталанатын жылымық құбылысы кезiнде ауа темп-расының ең С-қа дейiн көтерiледi. Соған қарамастан мұнда кейбiр°жоғ. деңгейi 15 — 20 С-тан да төмен аяздар байқалады. Алматыда абс.°С, тiптi –40°күндерi –30—35 С-қа жеткен (26 ақпан, 1951). Республиканың қиыр оңт-нде көктемгi°минимум –42 соңғы үсiк сәуiрдiң аяғында, алғашқы үсiк қыркүйектiң 2-жартысында түсуi ықтимал. Оңт. Қазақстанның таулы өңiрiнен тыс бөлiгiнде жаз тым ыстық әрi ұзақ. С-қа және°С-қа, топырақтың беткi қабаты 70°Кейбiр жылдары ауа темп-расы 45 — 47 одан да жоғары қызуы мүмкiн. Күн энергиясының мұншама көп қоры Қазақстан аумағында гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкiндiк бередi. Атмосфера айналымы. Қазақстан жерi қыс маусымында Сiбiр антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ыкпалына жиi ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың солт-нде оңтүстік-батыс және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел басым келедi. Қазақстандағы атмосф. процестер Солт. жарты шардың Атлантика — Еуразия секторының 3 iрi аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары ендiк бағытпен өтсе, онда ол ендiк бағыттағы айналым делiнедi. Ендiк бағыттағы айналым кезiнде Қазақстанның көпшiлiк бөлiгiнде жауын-шашынның мөлш. кемiп, ауа темп-расы жоғарылайды. Еур. айналым кезiнде республикаға суық ауа массаларының енуi жиiлейдi, темп-ра шұғыл төмендейдi, жауын-шашын молаяды, жел күшейедi. Сiбiрлiк айналымда — оңт-тен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа темп-расы жоғарылайды, жауын-шашын кемидi. Республика климатының қалыптасуына оның жер бетiнiң әр тектiлiгiнiң де әсерi болады. Қазақстандағы атмосф. циркуляциялық процестерге оңт. және оңт.-шығыстағы тау жүйелерi (биiкт. 4000 — 5000 м-лiк) мен Каспий және Арал т-дерi сияқты су айдындары да ықпалын тигiзедi. Табиғи кедергi саналатын тау жүйелерi атмосферадағы ендiк бағыттағы шептiк белдемiн солт.-шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама ағынын күшейтедi. Осы ауа массасы сонымен бiрге тау бөктерiндегi жергiлiктi климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Қазақстанның таулық және тау етегiндегi өңiрлерiнiң термиялық режимi жапсарлас жатқан жазықтар жағдайына қарағанда мүлдем басқаша келедi. Таудағы темп-ра жазық жердегiден төмен келедi. Тау беткейлерi төңiрегiндегi ауа қабатының радиациялық салқындауынан және беткеймен төмен қарай ойысқан ауаның жылынуынан таулы аудандарда темп-раның ауытқу амплитудасы кемiп, темп-ра инверсиясы (жалпы биiктiкке байланысты ауа темп-расының көтерiлуi) қалыптасады. Инверсия қыс маусымында неғұрлым күштiрек қалыптасады. Тау жоталарына жақындаған сайын тiк бағыттағы ауа ағыны күшейiп, жауын-шашын шұғыл артады. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. жазықта 100—200 мм болса, тау бөктерiнде 500—600 мм-ге дейiн артады. Жазық өңiрлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз айларында, ал тау бөктерiнде жылына 2 рет (наурыз — сәуiр және қараша — желтоқсан) байқалады. Су айдындары бриздiк айналымды тудырады, ол құрлықта ондаған километрге ғана таралады. Орта ендiк бойындағы су айдындарының солт.-шығыс жағалауында жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдiк етсе оңт.-батыс жағында атмосф. суық серпiлiс пайда болады. Бұл құбылысты Арал т. мен Каспийдiң солт.-шығыс бөлiгiнен жиi-жиi байқауға болады. Су айдындарының оңт.-батыс бөлiгiне қарағанда солт.-шығысында жауын-шашын 2—3 есе көбiрек түседi. Аумақты Каспий айдыны климаттың қалыптасуына қыста ғана ыкпал жасайды. Керiсiнше, Арал т. атмосфера айналымына жаз айларында ғана катысады. Көлемi шағын Балқаш к-нiң де атмосфера айналымына және бұлттылыққа тигiзетiн әсерi мол. Қазақстан жерiндегi соғатын желдiң орташа жылд. 4—4,5 м/с, Каспий т-нiң жағалауында 6 м/с-тен астам, ал Жетiсу қақпасында соғатын Ебi желiнiң жылд. 70 м/с-ке жетедi. Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу (орманды дала, дала, шөлейт, шөл) қамтиды. Орманды дала климаттық белдемi республиканың ылғалы ең мол бөлiгi. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. 242 — 315 мм-ге дейiн, оның 80%-ы жылдың жылы мезгiлiС-тан жоғары орташа тәулiктiк ауа темп-расының жылдық°нде жауады. 10 С. Вегетациялық өсiп-өну кезеңiнiң ұзақт. 160—170 тәулiк. Ең°жиынтық мөлш. 2100 қысқа жыл маусымы — көктем, ұзақт. 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қысы ұзақ, қазаннан сәуiрдiң соңына дейiн. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлш. 37 күн, кейбiр жылдары 110 — 113 күнге дейiн созылады. Далалық климаттық белдем республиканың солт-ндегi бiраз аймақты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлш. 200 — 300 мм, оның 70 — 80%-ы жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140—160 күнге созылады, қардың орташа қалыңд. 30 см-дей. Дүлей желдi күндер көп және эрозиялық процестер күштi С-тан жоғары ауаның орташа тәулiктiк темп-расының жылдық жиынтық°дамыған. 10 С. Вегетациялық өсiп-өну кезеңiнiң ұзақт. 170—180 тәулiк.°мөлш. 2100 — 2300 Қуаңшылықтықтың орташа жылдық мөлш. 69 күн. Орманды дала климаттық белдемiне қарағанда қысы және көктемi қысқа, жазы ұзағырақ, күзi 1 айға жуық (қыркүйектен басталады). Шөлейт (шөлейттi дала) климаттық белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлiгiндегi жазық өңiрдi алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлш. оңт-ке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейiн кемидi, оның 43—27%-ы жылдың суық маусымында түседi. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңд. батыстан шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге дейiн артады. Ауаның орташа С-тан жоғарғысы — 10—20°С-тан жоғары күндер саны 30—45, 35°тәул. темп-расы 25 күн. Вегетациялық өсiп-өну кезеңiнiң ұзақт. 170—200 тәулiк. Қысы қатал, ауа райы құбылмалы келедi, жазы ыстық, радиацияның жиынтық мөлш. тым жоғары. Аңызақ лебi кейбiр жылдары айына 27—29 күнге созылады. Шөл климаттық белдемi Қазақстанның жазық өңiрiнiң көп бөлiгiн қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. С, жылдық жауын-шашын мөлш. 81— 84 мм. Кейде жылына°Орташа жылдық темп-расы 3—13 20—30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ, ыстық, қысы салқын, ауасы тым құрғақ келедi. Қар жамылғысы тұрақсыз. Жалпы жылына қар белдемiнiң оңт-нде 31, солт.-шығысында 120 күндей жатады. Желi баяу, аязды маусымның ұзақт. 100—170 күндей. Вегетациялық өсiп-өну кезеңi 180—260 тәулiк. Қысы құбылмалы: қарашада түсiп, С-қа°С-қа, ал солт-нде –32°наурыздың аяғына дейiн созылады. Аяз кейде –15—20 дейiн жетедi. Жазы мамырдың басында басталып, қыркүйектiң 2-жартысына дейiн С-қа дейiн°С, кей күндерi 41 — 46°созылады. Шiлденiң орташа темп-расы 23 — 30 көтерiлуi мүмкiн. Көктемнiң тым қысқа маусымында жылдық ылғалдың 14—25%-ы түсiп үлгiредi, соның нәтижесiнде топырақ ылғалға қанығып, эфемерлiк өсiмдiктер қаулап өседi. Қазақстанның қиыр оңт. бөлiгi жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, т.б. метеорол. сипаттамалар ерекшелiктерiне қарай жеке оңт. шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелiгi: жауын-шашынның негiзгi мөлшерi (62—67%) наурыз айында түседi, жыл бойына 40 күндей қар қылауы байқалады, бiрақ та қар жамылғысы қалыптаспайды. Вегетациялық өсiп-өну кезеңiнiң ұзақт. 245—260 тәулiк, С-тан жоғары ауаның орташа тәул. темп-расының жылдық жиынтық мөлш.°10 С. Жыл маусымдары айқын ажыратылады. Қысы қысқа, 90 күндей. Жазы ұзақ,°4300—4600 160—170 күнге дейiн созылады. Су қоры. Қазақстан жерiнде өзен, көл, мұздықтар мен жер асты суының таралуы және олардың деңгейлiк ерекшелiктсрi ең алдымен климат факторларына, жер бетiне түсетiн жылу мен ылғалдың арақатынасына тәуелдi. Су қорларының iшiнде, әсiресе, өзен және көл ағындарының маңызы аса күштi. Бiрақ көпшiлiк өзен-көлдердiң деңгейлерi үнемi күрт ауытқып отырады: кей жылдары су мөлш. қалыпты орташа деңгейден 2—4 есе артық болса, қуаң жылдары көптеген айдындар мүлдем құрғап қалады. Аридтiк аймақта жайласқан Қ-ның маңызды табиғи қорларының бiрi — жер асты суы. Су қорлары кең-байтақ аумақта бiркелкi таралмаған. Мұздық. Қазақстандағы жер бетi ағын суы қорының негiзгi көзi — мұздықтар суы. Таулық өңiрлерден жалпы ауд. 2033,3 км2-лiк 2724 мұздық анықталды (1985). Жалпы мұз басудың тең жартысына жуығы (1000 км2-ден астам) Жетiсу Алатауында (мұздық аум. 1369 км2), қалғаны Iле мен Күнгей (610,7 км2), Терiскей (144,9 км2) Алатауларында, Алтай мен Сауыр жоталарында (106,2 км2), Қырғыз және Талас Алатауларында (101,5 км2). Қазақстан мұздықтарын 3 топқа жiктеуге болады: аңғарлық мұздықтар, беткейлiк мұздықтар және денудациялық беткейлер мұздықтары (жұмыр, мүжiле тегiстелген шыңдарда). Осылардың iшiнде көбiрек таралғандары (жалпы мұздықтардың 66%-ы) аңғарлық мұздықтар. Аңғарлық мұздықтардың көпшiлiгi Қазақстан табиғатын (әсiресе таулы өңiрлерiн) зерттеуге аса зор ұлес қосқан ғалымдардың, әдебиет және мәдениет қайраткерлерiнiң есiмдерiмен аталған. Iле Алатауындағы Талғар массивiмен байланысты күрделi аңғарлық Корженевский мұздығы — Қазақстандағы аса iрi мұздық болып саналады: ұз. 11,7 км, ауд. 38,0 км2, мұзының жалпы көл. 6,32 км3. Аңғарларда және аңғарлық беткейлерде қалыптасқан мұздықтардың көпшiлiгiнiң қалыңд. 50 — 100 м, ал таудың жоғары беткейлерiндегi мұздықтардiкi 10—30 м. Мұздықтардағы мұздың жалпы көл. 100 км3. Мұз басудың төм. шекарасы мен фирн (мұзқар) сызығының (мұз шоғырының көбеюi кезiндегi жоғ. және ерiп азаюы кезiндегi төм. бөлiктерi арасындағы шегi) абс. биiктiгi солт-тен оңт-ке және батыстан шығысқа карай арта түседi. Егер де Алтайда бұл көрсеткiш 2500—2800 м болса, Тянь-Шань тауында 3500—3800 м. Бұның өзiнде оңт. беткейлерге қарағанда солт. беткейлердiң шекарасы 200—250 м төменiрек жатады. Қазақстан мұздықтары негiзiнен тым төмен темп-ралы келедi. Әсiресе, мұздың үстiңгi 12—15 м қабаты қыс кезiнде қатты суынады. Жаз маусымында мұздың 1 м-ге дейiнгi беткi С-ка дейiн ғана жылынады. Мұз қабатының жұқалығына, темп-расының°қабаты 0 төмендiгiне және жылдық жауын-шашынның шамалы түсуiне байланысты мұздықтар жылына 50—70 м-ге дейiн төмен қарай баяу жылжиды. Мұздықтардың абляциялық (еру және булану процесiнiң) маусымы қалыпты жағдайларда 2—2,5 айға созылады. Абляцияның көп жылдық орташа мөлш. 1 м шамасында. Мұздық суы — тау өзендерiнiң толығу көзi. Әр тау өзенi ағынының басталар жерiндегi суының 85%-ы, жазыққа шығар бөлiгiндегiнiң 35%-ы мұздық суының үлесiне тиедi. Республика мұздықтары тартылуда. Кейбiреуiнiң ұз. жылына 5—20 м-ге, ауд. 1000 м2, мұз қоры 0,05— 0,1%-ға кемуде. Қазақстанның таулық бөлiгiнде ауд. 20000 км2-дей көп жылдық тоң белдемi қалыптасқан; оның төм. шегi Алтайда 2000 м, Сауырда 2300 м. Жетiсу Алатауында 2800 м және Тянь-Шань жоталарында 3000 м-ге дейiн төмендейдi. Өзен. Қазақстан өзендерiн ұзындығы бойынша топтасақ, онда 85 022 өзеннiң iшiнде 84 694-i шағын (ұз. 100 км-ге дейiн), 305-i орташа (500 км-ге дейiн) және 23-i iрi (500—1000 км-ден астам) өзендер қатарына жатады. Республиканың шығысындағы Алтай, оңт.-шығысындағы Жетiсу және Iле Алатаулары ылғалы мол таулы өңiрлердегi өзен торының жиiлiгi (барлық өзендер ұзындығы қосындысының осы алаптың ауданына қатынасы) басқа өңiрлерге қарағанда жоғары, 0,4—1,8 км/км2 шамасында. Шағын өзендердiң көбi Ұлытау, Шыңғыстау, Қарқаралы тауынан, сонымен қатар Тарбағатай, Қаратау, Мұғалжар жоталарынан басталады. Арал және Каспий маңы шөлдi өңiрлерiнде өзен торының жиiлiгi тым сирек (0,03 км/км2-ге дейiн) келедi. Өзендердiң басым көпшiлiгi Каспий, Арал т-дерiнiң, Балқаш, Алакөл және Теңiз сияқты көлдердiң тұйық алаптарына жатады. Тек Ертiс, Есiл және Тобылға кұятын өзендер ғана мұхитқа құятын Кара т. алабына қарайды. Қазақстандағы ең суы мол өзен — Ертiс. Оның республика жерiндегi ұз. 1700 км, жалпы ұз. 4248 км. Жоғ. бөлiгiндегi ағыны 2 iрi су электр ст-ларымен (Бұқтырма және Өскемен) реттелген. Өзен суының бiраз бөлiгi Ертiс-Қарағанды каналы арқылы Орт. Қазақстанға бұрылған. Ұзындығы жөнiнен республикадағы екiншi өзен — Сырдария. Қазақстандағы ұз. 1400 км, жалпы ұз. 2219 км. Егiн суаруға қарқынды пайдалануына байланысты ағыны кейбiр жылдары Арал т-не жетпей тартылып қалады. Балқаш к. алабындағы iрi өзен — Iленiң республика шегiндегi ұз. 815 км (жалпы ұз. 1001 км). Оның iрi салаларының бiрi Шiлiк өз-нен бастап, Шамалған өз-не дейiн ұз. 200 км-ге жуық Үлкен Алматы каналы салынған. Батыс Қазақстан жерiн негiзiнен Жайық өзені суландырады. Ол республика жерiнен тыс Оңт. Оралдан басталады. Қазақстандағы ұз. 1082 км, жалпы ұз. 2428 км. Iрi өзендер қатарына сонымен бiрге Есiл, Тобыл, Елек, Шу, Торғай, Ырғыз, Сарысу, Нұра, Талас, Ойыл, Жем, т.б. өзендер жатады. Бiрақ бұлардың кейбiреуiнiң деңгейi жазда тым төмендеп, кейбiреуi мүлдем тартылып қалады, ал көктемде қар суымен толысып тасиды. Қазақстан өзендерiнiң көпшiлiгi жазда суы тартылып, жеке-жеке қарасуларға бөлiнiп қалады. Бiразы көктемгi қар суымен маусымдық көлдерге құйылып, жазда сорға айналады. Қазақстан өзендерi толығу сипатына қарай 3 топқа бөлiнедi: қар суынан толығатын, мұздық суынан және аралас толығатын өзендер. Өзендердiң көпшiлiгi көктемде тасиды, тек мұздық суынан толысатын өзендер ғана жазда тасиды. Климат сипатына байланысты өзендердiң көп жылдық арын мөлшерi де үнемi өзгерiп отырады. Жазық өңiрлер өзендерi арынының орташа өзгергiштiгiнiң вариациялық коэфф. негiзiнен 0,80-нен 1,20-ға дейiн жоғарылайды. Бұл шамадан тек Жайық өз-нiң ағын өзгергiштiгi кемiрек (0,58—0,80), ал Тобылдiкi көбiрек (1,50-ге дейiн) келедi. Тау өзендерiнiң жылдық ағын мөлшерiнiң ауытқуы онша болмайды, әсiресе Iле Алатауының солт. беткейiнен басталатын өзендер деңгейi тұрақты. Тау өзендерiнiң суы гидрохим. құрамына қарай гидрокарбонатты болады; олардың минералдығы жоғары деңгей кезiнде 200—300 мг/л, деңгейi төмен түскенде 500—600 мг/л-ге дейiн жоғарылайды. Жазық өңiр өзендерiнiң суы сульфатты немесе хлорлы топқа жатады және олардың минералдығы су жинайтын алаптың ауданына, жер бедерi мен топырақ сипатына, климаттық жағдайына байланысты өзгерiп отырады. Шөлейт және шөл белдемдердегi өзендердiң минералд. 100—200 мг/л-ден (бастау жағында) 5000 мг/л-ге дейiн (төм. ағысында) артады. Өзендердiң лайлылығы жөнiнен Қазақстанның жазық және таулы аудандар арасында үлкен айырмашылық бар. Жазық жер бедерiне және өзен егiстiгiнiң шамалы болуына байланысты мұндағы өзен суында қатты зат ағыны бiршама аз болады, лайлылығы 200 г/м3-ден артпайды. Борпылдақ жынысты өңiрде ағатын Бат. Қазақстан өзендерiнiң лайлылығы тым жоғары (500—700 г/м3). Таулы аудандар өзендерiнiң лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай 50—100 г/м3-ге дейiн артады. Көл. Қазақстан көлдерiн ауданына қарай топтастырсақ, онда жалпы 48 262 көл айдынының 45 248-i шағын (ауд. 1 км2-ге дейiнгiлер) көлдер қатарына жатады. Ауд. 10 км2-ден астам iрi көлдер саны 296, ал 100 км2-ден астам аса iрi көлдер 21 (бұл 21 айдын үлесiне Қазақстандағы барлық көлдердiң жалпы ауданының 60%-ы тиедi). Қазақстан аумағы бойынша көлдер бiркелкi таралмаған. Кейде бұлар бiр-бiрiнен жүздеген километр алшақ жатады, кейбiр өңiрде жиi орналасып, бiртұтас көлдер жүйесiн құрайды. Солт. Қазақстанда жалпы ауд. 15 623 км2 болатын 21 580 көл болса, бүкiл Орт. және Оңт. Қазақстанда жалпы ауд. 4658 км2 болатын 17 554 көл ғана бар. Солт. Қазақстанда 100 км2-лiк аймаққа 3 км2-лiк көл айдындары болса, бұл көрсеткiш Орт. және Оңт. Қазақстанда сәйкес түрде 0,23 және 0,53 км2-ге дейiн кемидi. Қазақстан көлдерi пайда болуы жөнiнен тектоник. және экзогендiк түрлерге бөлiнедi. Каспий және Арал т-дерi, Балқаш, Алакөл, Теңiз, Сасықкөл, Марқакөл, т.б. iрi көлдер тектоник. қазаншұңқырларда қалыптасқан. Экзогендiк көлдерге Сiлетiтеңiз, Теке, Жалаулы, Қызылқақ, Үлкен Қараой, т.б. жатады. Орманды дала және дала белдемдерi көлге бай. Жалпы республика айдындарының көпшiлiгi абс. биiктiктерi 100 м-ден 3500 м-ге дейiнгi борпылдақ төрттiк шөгiндiлердiң үстiнде орналасқан. Көлдердiң су жинайтын алаптарының ауданы көбiнесе 10-нан 320 км2-ге дейiн, ал шөлейт және шөл белдемдерiнде бұдан да аумақты келедi. Қазақстан көлдерi шарасында 190 км3 су жиналған. Көктемде көлдер деңгейi 0,2 м-ден 6 м-ге дейiн көтерiледi. Жаздың ортасына қарай сiңу және булану мөлшерiнiң артуына байланысты көлдердiң деңгейлерi күрт төмендейдi, ал кейбiреуi кеуiп қалады. Төм. деңгей қазан—қараша айларында байқалады. Көпшiлiк көлдер деңгейiнiң орташа жылдық ауытқу амплитудасы 1 м шамасында. Ағынсыз көлдер су балансының шығымы түгелдей дерлiк булануға кетедi. Көлдердiң су балансындағы жалпы кiрiстiң 10—90%-ы жер бетi ағынынан, 12—40%-ы жауын-шашыннан құралады. Шарасы граниттiк жыныстар үстiнде қалыптасқан көлдер баланстары кiрiсiнiң 40%-ы жер асты суы ағынынан қалыптасады. Көл суының хим. құрамы жалпы минералдылық пен иондық құрамының әр түрлiлiгiмен және тұрақсыздығымен сипатталады. Тұз концентрациясының маусымдық және көп жылдық ауытқуы көл суы деңгейiнiң өзгеруiне тығыз байланысты. Республика көлдерi су көлемiнiң 87%-дан астамы сульфатты (Балқаш, Алакөл, Теңiз көлдерi, т.б.), ал қалғаны карбонатты немесе хлорлы келедi. Теңiз. Қазақстанның батыс және оңт.-батыс жағын, елiмiздегi iрi тұйық су айдындары — Каспий және Арал т-дерi шайып жатыр. Каспий т. — солт. (тереңд. 4—8 м), орта (780 м-ге дейiн) және оңт. (тереңд. 1000 м-ден астам) бөлiктерге ажыратылады. Арал т-нiң шарасы Тұран тақтасының төмен қарай иiлген тұсында қалыптасқан. Деңгейi қарқынды төмендеуде (қ. Каспий теңiзi және Арал теңiзi). Жер асты суы. Алаптағы не кендегi су сыйыстырушы жыныстардың сипатына байланысты — жарықшақтық, жарықшақтық-қабаттық және қабаттық (пластық) жер асты сулары болып бөлiнедi. Жарықшақтық су таулы, қыратты және ұсақ шоқылы аймақтарда кеңiнен тараған. Құрамы әр түрлi атпа, шөгiндi, метаморфтық жыныстардың жер бетiне жуық үгiлу аумағында (30—50 м-ге дейiнгi тереңдiкте) қалыптасады. Бұлар жер бетiне көбiне минералд. төмен (0,1—0,1 г/л), су шығыны мардымсыз шағын бұлақтар түрiнде ұшырайды. Тектоник. жарылыстар мен жаралу тегi әр түрлi жыныстардың жапсарларын бойлай қуалаған бұлақтар мен тайыз ұңғымалардың су өнiмд. 5—7, кейде 10—15 л/с-ке жетедi. Жарықшақтық-қабаттық жер асты сулары Маңғыстаудың таулы бөлiгiндегi, Мұғалжардағы, Сарыарқадағы, Оңт. және Шығ. Қазақстандағы шағын құрылымдарды құраушы, палеозой мен төм. мезозойдың әлсiз цементтелген терригендiк және карбонаттық жыныстарының қат-қабаттарында қалыптасады. Жер бетiнде бұлақтар түрiнде кездеседi, не тайыз ұңғымалармен (су шығымы 5 л/с-ке дейiн) шығарылады. Карстық құбылыс молынан дамыған әктасты қабаттардағы бұлақтардың су шығымы кейде 10—35 л/с-ке жетедi. Жезқазған — Ұлытау ауданы мен Үлкен Қаратаудағы (Мырғалымсай, Келтемашат, т.б.) кен қазбалары мен ұңғымаларға жарықшақтық-қабаттық су көп жиналады. Жарықшақтық және жарықшақтық-қабаттық сулар молаюдың қолайлы жағдайларында едәуiр су қорын жинайды. Таулы өңiрлердiң 860 мың км2 аумағына 800 м3/с немесе 25 км3/жыл жарықшақтық немесе жарықшақтық-қабаттық сулардың жиналатыны анықталды. Оның 16 км3/жыл мөлшерi Оңт. және Шығ. Қазақстан тауларының, 9 км3/жыл мөлшерi Сарыарқа мен Бат. Қазақстанның биiк жерлерiнiң үлесiне тиедi. Қабаттық жер асты сулары негiзiнен жазық аймақтардағы баяу цементтелген және цементтелмеген антропогеннен палеозойға дейiнгi терригендiк және карбонаттық жыныстардың қат-қабаттарынан орын алған. Қабаттық су жиналатын жыныстардың қалыңдығы өзен аңғарларында бiрнеше метрге, биiктеу өңiрлерде 0,5—1,5 км-ге, Шу-Сарысу, Арал маңы, Сырдария, Маңғыстау — Үстiрт өңiрлерiнде 3—6 км-ге, Каспий ойпатында 10—23 км-ге жетедi. Сулы жыныстардың жоғ. қабаттарында арынсыз грунт сулары, төменiректе арыны жоғары артезиан сулары қалыптасады. Тұщы және қышқылтым сулар өзен аңғарларында, эолдық құм алқаптарында, су айырықтық құмдық түзiлiмдерде және сонымен бiрге Каспий ойпатының шығ. бөлiгiндегi, Солт. Арал, Ортаңғы Маңғыстау, Сырдария, Шу-Сарысу, Iле, Ертiс маңы ойпаттарындағы бор шөгiндiлерiнде, пермь-триас, юра, палеоген-неоген шөгiндiлерi жиылған жекелеген телiмдерiнде бiрнеше метр тереңдiктен 500—1000 м (Iле ойысында 2700 м-ге дейiн) тереңдiктерде кездеседi. Минералд. 50—550 г/л тұздықтар Каспий ойпаты, Шу-Сарысу, Теңiз-Қорғалжын, Торғай қолатының орт. мен төм. горизонттарында, Маңғыстау мен Үстiрттiң едәуiр бөлiгiнде, Солт. Қазақстанда кеңiрек тараған. Жалпы қабаттық қоры 570 м3/с немесе 18 км3/жыл. Жылда табиғи жолмен жаңарып (орны қайта толып) отыратын қорларының шамасы 43 км3/жылға тең. Осы қорлар негiзiнде жер асты суларының пайдалануға болатын әлуеттiк (потенциалдық) қоры 53 км3/жылға жетедi. Мұның 16 км3/жылдайы барланған (2000). Қазақстандағы Алакөл артезиан алабы, Бетпақдала артезиан алабы, Каспий маңы артезиан алабы, Қаратау артезиан алабы, Қызылқұм артезиан алабы, Маңғыстау артезиан алабы, Мойынқұм артезиан алабы, Солтүстiк Қазақстан артезиан алабы, Сырдария артезиан алабы, Торғай артезиан алабы, Ұлытау артезиан алабы, т. б. жер асты суының iрi қорлары саналады.