Мемлекеттік құнды қағаздар нарығы: мәні және қазіргі жағдайы

Мемлекеттік құнды қағаздар (МҚҚ) – Қазақстан Республикасы Үкіметімен, жергілікті орындаушы органдарымен немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен шығарылған борыштық құнды қағаздары.

МҚҚ ішкі және сыртқы ауысу есебімен мемлекеттік борыш үлгісі болып келеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметімен эмиттендірілген құнды қағаздардың алғашқы орнатылуы, әдетте Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі (оның уәкіл агентімен) немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы жасалады. МҚҚ шығару үлгісі – тек құжаттандырылмаған түрде шығады.МҚҚ әр түрлі әдіспен орнатылуы мүмкін (аукциондар және саудалар).

Кез келген заңды және жеке тұлғалар, олардың қатарында Қазақстан Республикасының бейрезиденттері де МҚҚ сатып алушысы бола алады.

МҚҚ шығару мақсаты:

• Ақшаның құнсызданбау негізінде (айналымға қосымша ақша шығармай) Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру;
• Мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
• Экономикалық белсенділікті реттеу (айналымдағы ақша көлемін, бағаға және ақшаның құнсыздануына әсер ету, экономикалық өрлеу, инвестициялау бағыты т.б.)
• Нарыққа қатысушылардың барлығына құнды қағаздарды, тұрақты және өте тиімді өзінің қаржы жинақ құралдарын ұсыну;
• Қаржы нарығының қатысушыларына, құнды қағаз нарығына пайыздың эталонды қойылымдарын ұсыну

МҚҚ басқа құнды қағаздар алдындағы мүмкіншіліктері.

МҚҚ эмиссиясы және МҚҚ кірістерге салық салынбайды.

Сенімділіктің жоғарғы салыстырмалы деңгейі және негізгі күрделі қаржы және ол бойынша табыстардың минималды шығын қауібі.

Бізге мәлім, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құнды қағаздар нарығы 1996-1997жж құрылған және қазақстанның құнды қағаздар нарығының жоғары дамыған сегменті болып келеді. 1999 жылы валюталық реттеу саласындағы мемлекеттік саясатымен байланысты нарықтағы жағдай маңызды өзгерістерге ұшырады.

Мемлекеттік құнды қағаздар нарығындағы жағдайға әсерін тигізген, Үкіметпен қабылданған мемлекеттік валюта теңгенің еркін құбылмалы айырбас курсы ережесіне өту туралы Ұлттық Банкінің шешімін қолдаған  «Мемлекеттік валюта айырбас курсының саясаты туралы» 1999ж 05 сәуіріндегі қаулысын қабылдау, 1999 жылдың ең елеулі оқиғасы болып табылды. Осы оқиғадан кейінгі құнсыздану жағдайы нәтижесінде, инвесторлардың көпшілігі белгілі уақытқа ұлттық валютаға сенімін жоғалтып алды, бұл жағдай мемлекеттің теңгені жеткілікті көлемде және қолайлы айырбастау мүмкіншілігін төмендетті. Сол себептен, АҚШ долларынмен нормаланған қысқа мерзімді айналымға мемлекеттік құнды қағаздары басымдық қысқа мерзімге берілді. Шынында Қаржы Министрлігі, Ұлттық Банкі, Маңғыстау облысының, Алматы және Астана қалаларының орындаушы органдары валютадағы айырбасқа сүйеніп, ұлттық валюта теңгенің құнсыздану қауібін қабылдады. Бұл жағдай, мемлекеттік құнды қағаздарының нарығындағы ең қиын кезеңдерінде қалыпты жағдайды сақтауға септігін тигізді.

1999 жылы қаржы Министрлігіне құнды қағаздарды шығару арқылы айырбастау мерзімін ұзарту бойынша бұрын қойылған міндеттерден бас тартуға тура келді

Қазақстандағы мемлекеттік құнды қағаздарының жаңа дәрежесінің – Қазақстан Республикасының жергілікті орындаушы органдары облигацияларының пайда болуын    1999 жылдың ең бір маңызды оң оқиғасы деп санауға болады.

Мемлекеттік құнды қағаздары негізгі 4 топқа бөлінеді:

• АҚШ долларында іріленген, еврооблигациялар;
• Қаржы Министрлігінің ішкі теңгелік облигациялары;
• Ұлттық Банкінің ноталары;
• Муниципалдық облигациялар.

Республикалық бюджетке қаражаттың құйылуына қарамастан, экспорттан түсімдердің өсуі бюджет тапшылығын айтарлықтай төмендетті, ішкі нарықтағы мемлекеттік облигацияларды шағру арқылы айырбастау көлемі Ұлттық Банкінің ноталарын қоса алғанда жыл сайын ұлғаюда.

Ұлттық валютадағы айырбастау көлемінің ұлғайуына қарамастан, Министрлігінің теңгеде іріленген қаржы құралдары арқылы кірістілік, нарықтағы мол жойылулар нәтижесінде және капиталды орналастыру альтернативті әдістерінің жоқ болу нәтижесінде ұзақ мерзімді қаржы құралдарына сұраныстың әрдайым өсуіне сәйкес тұрақты болып отыр.

Ұлттық Банк, ақшалы-кредиттік саясатының құралдары ретінде қолданылатын қысқа мерзімді ноталарды шығарады.

2009 жылдың соңында Ұлттық Банкінің ноталарына барлық мемлекеттік айырбастар бойынша 44 % түсіп тұрды, алайда 2006 жылдың басында Ұлттық банкі жеке құнды қағаздарын шығаруды айтарлықтай қысқартты.

Ұлттық Банкі тарабынан айырбастаулар көлемінің төмендеуі, еркін айырбасталмалы валюталарға қатысты теңге курсын өсірудің алдын алу үшін ақша базасының ұлғайуымен түсіндіріледі. Бұл әдіс, Ұлттық Банкі ақшалы-кредиттік саясатының негізгі мақсаттарының бірі болып келетін сыртқы сауданың құрылуының алдын алу үшін қажет, және олардың осы құралдар арқылы ұсыныстарын бір мезгілде қысқартуы кірістің өте төмен деңгейге түсуіне әсерін тигізді.

Муниципалды облигациялар жергілікті орындаушы органдарымен шығарылады және қаржы Министрлігінің облигацияларына немесе Ұлттық Банкінің ноталарына қарағанда өте жоғары кредиттік қауібіне ие. Өйткені олар республикалық бюджетпен емес, жергілікті бюджетпен кепілденген. Облыстық және қалалық әкімшіліктері, көбінесе мақсатты қаржыландыру жобасы үшін облигациялар шығарылымына сүйенеді. 

Муниципалды облигациялық қарыздар мақсаттары және стратегиялары

Ел экономикасының нарықтық жағдайға көшуі, қазіргі таңда әлеуметтік-экономикалық аймақтарының даму талабын атқару барысында орындаушы үкімет органдары орталық үкіметінің қаржылай көмегіне үміттенбей, тек өз күштеріне сенуіне есебші болды.

Муниципалды облигациялық қарыздар мақсаттары және қаржы стратегиясы, аймақтық әкімшіліктерімен өз бюджеттерін толықтыру үшін қолданатын қосымша қаржы ресурстары облигациялық эмиссия жолымен қарастыру, кассалық ажырауларды жою, әр түрлі әлеуметтік аймақтық және өндірістік инвестициялық бағдарламаларды кредиттеу болып келеді.

Облысты басқарушыларына (облыстық маңызды қалалар) ең бастысы, бюджеттің тапшылық және қаржыландыру көздерінің болмау жағдайында сол немесе басқа да жобаларды жүзеге асыруын қамтамасыз ететін механизмін ойлап табу болып келеді.

Муниципалдық облигациялардың тұрақтылығы және ұтымдылығы, өндірістегі инвестицияны тиімді тарту құралы болуына мүмкіндік береді. Әлемдік тәжірибеде кең тарату әдісі, өндірістік нысандарының құру құралдарын жұмылдыратын муниципалдық облигациялар «өндірістік жобадан табыс» оларды ары қарай өткізу немесе жеке корпорацияларға жалға беру шығарылымын алды. Халықаралық капитал нарығына қазақстан кәсіпорындарының шектеулі рұқсат жағдайында, муниципалды қарыздар облигациялары шет ел инвесторларын қызықтыру құралы болып келе алады. Нақты өндірістік жобаларды қаржыландыруға арналған муниципалды облигацияларды еркін айырбастау эмиссия тетігі шет ел инвестицияларын тікелей сақтандыруға мүмкіндік береді.

Орталықтандырылған құралдарды тиімді инвестициялау үшін үлестік қатысу кестесі бойынша жеке инвестициялық жобаларды қолдау мақсатында муниципалды облигацияларды орнату барысында берілген құралдарды жергілікті әкімшіліктерімен қолдану тиімді болып келеді және аймақтарда өте табысты қолдану мүмкін болады.

Бұндай кестені жүзеге асыру, пайыздық қойылымдарға мемлекеттік муниципалдық құнды қағаздар эмиссиясына жоғары әсерін тигізгендіктен жеке инвестицияларды ығыстыру жағымсыз зардабына алып келуі мүмкін. Қарыздарды ұтымды өткізу нәтижесі, аймақтардағы инвестициялық ахуалының жақсаруы бойынша маңызды рөл атқарады, аймақтық қор нарығы инфроқұрылымының дамуына үлкен себеін тигізеді. Муниципалдық облигацияларды орналастыруға қатысу барысында қор нарығының кәсіби қатысушалары корпоративті қарыздарды орнату үшін қажетті болып келетін құнды қағаздар андеррайтинг тәжірибесін алады. Құнды қағаздарды алғашқы орнату механизмі игеріліп жатыр; халық арасындағы қағаздар, биржалық және биржалық емес аймақтық нарығы, сауда, есептік жіне депозитарлық жүйесі бойынша институттардың жұмыстары жетіліп отыр. Эмиссиялық ұзақ мерзімді мемлекеттік емес құнды қағаздармен жұмыс істеу тәжірибесін алады. Муниципалдық облигациялар эмиссиясы, Алматы қаласынан аймақтарға қаржыны аудару мәселесін шешіге үлкен әсерін тигізеді. Муниципалдық облигация нарығын дамытуды жеделдету, капиталдың өңіраралық қозғалысының қажетті жағдайы болып келеді.

Муниципалдық облигациялар эмиссиясы, инвестициядағы халықтың жинағы мәселесін шешу бойынша мүмкіндік береді.

Қор нарығының толық дамымауына байланысты, өсіп келе жатқан жеке қорлар осы уақытқа дейін инвестиция көлемін қамтамасыз ете алмады.

Пайыздық қойылымдарды жоғары деңгейде сақтауға әсерін тигізетін халық қорының кішігірім бөлігі несие капитал нарығына түседі.

Халық, әлемдегі муниципалдық облигация инвесторларының негізгі тобы болып келетінін шет ел тәжірибесі көрсетеді. Қазіргі таңда АҚШ жеке тұлғалары, шығарылатын муниципалды облигацияларының жалпы көлемінен 70 %  иегер. Муниципалды облигациялар арқылы алынатын кірістердің салық салу жеңілдік ережесі, бұл үрдістің анықтауыш себебшісі болып келеді. Муниципалды облигациялр дәулетті инвесторлар үшін, капиталдың  қосымша тиімді сферасы болып табылады. Уақыт барысымен муниципалды облигацияларда барлығы болады: инвестициялық мақсаттарға жеке тұлғалар құралын жұмылдыру бағытында.

Жалпы және жеке себептер бойынша облигациялық қарызды өткізу, аймақ үшін пайдалы болып келеді.

- Ағымдағы жылдың салық жинау бойынша тапсырмаларды орындамау себебі бойынша облыстық (облыстық маңызды қалалар) бюджетті орындау шиеленісушілігі;

- трансфеттер көлемінің республикалық бюджеттер талаптарына сәйкес