Ырымның естісі мен есері бар - құттықтау
Ырымның естісі мен есері бар
Жер бауырлап жатып жылау - жақсылыққа апармайды. «Күлді баспа», «өзенге түкірме», бұл - жас ұрпақты тазалыққа үйрету. «Босағаны керме», бұл - қазақ ұғымында әйел мен ер адам үйдің қос босағасы секілді, оны керу - екеуінің арасын суыту, ажырату деп білген. Жолды бос шелек ұстаған әйел кесіп өтсе - жолың болмайды. Сондықтан ата-бабаларымыз қыз балаларына: «Ешқашан ер адамның жолын кесіп өтуші болмаңдар!» деп ақыл-кеңес беріп отырған. Есінегенде ауызды қолмен жабу қажет. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) есінегенде, аузын оң қолының ішкі жағымен не сол қолының сырт жағымен жапқан екен. Өйткені адам есінегенде, шайтан оның аузына балаларын тастап жібереді екен. Міне, бұл да тыйымның бір түрі. Ақ құйып шығару. Әсілінде, қазақ халқы ұрпағын ақты жерге төкпеуге, аяқпен баспауға үйретеді. Ал кейде ақты жерге төгетін ырым да кездеседі. Мысалы, кенеттен қалың өрт бола қалған жағдайда, өрт жылдам тоқтасын деген ниетпен оның алдына ақ шашады. Бұған қоса, кездейсоқ үйге жылан кіріп кеткенде де оның басына ақ сүт немесе айран құяды. Сөйтіп, жылан ешкімге тиіспей, келген ізімен үйден шығып, ізім-қайым жоғалады. Мұндай әдет халқымыздың адам түгіл, үйіне келген жан-жануарларға да қастандық жасамайтындығын білдірсе керек. Ақ жол - бұл қазақ халқы ырымының бір түрі. Көрнекті жазушы Ілияс Есенберлин өзінің «Қаһар» романында халқымыздың осындай ырымы туралы былай дейді. «Ақ жол» емі - жаралы адамнан гөрі, төре тұқымынан шыққан қатындарға үлкен сын. Бұл ырым бойынша, егер күйеуінің «көзіне шөп салмаған әйел» жаралы адамның үстінен аттап өтсе, ауруы жазылады. Егер аттаған әйел күнәлі болса, ауру адам табан астында өледі» деп жазады Ілияс Есенберлин. Ал енді кейбір зерттеуші ғалымдар «Ақ жол» ырымы емнен гөрі әйелдің пәктігін сынауға арналған деген пікірлерді айтады. Өмірден көргені мен түйгені көп дана халқымыз ұрпақ жалғастығына, әсіресе белінен өрбіген ұл-қыздарының аман-сау азамат болып өсуіне айрықша назар аударған. Атамыз қазақтың «баламның табанына кірген шөңге менің маңдайыма қадалсын» деуі де, біздің осы пікірімізді айқындай түседі. Егер зерделеп қарасақ, бала, яғни ұрпақ тәрбиесінде қазақы ырым-тыйымдардың маңызы ерекше. Әдетте, ата-бабаларымыз өмірдің өзінен алынған ырым-тыйымдар арқылы бала-шағасын кездейсоқ қауіп-қатерден, айтпай келетін алуан түрлі бәле-жаладан қорғап отырған. Әлі есімде, балалық шақтың бал дәуренінде алыстан әлдеқандай қонақ үйге келе жатса, алдымен далада жүрген ойын баласы біздер қуанышымыз қойнымызға сыймай «әке, қонақ келе жатыр» деп үйге қарай тұра «шабатынбыз». Сонда, бұл қылығымызды жақтырмаған әкем: «Тоқта, жаман ырым бастағаның не? Адам үйге қарай айғайлап жүгіруші ме еді? Доғарыңдар, жаман болады» деп бізге зекіп тастайтын. Зекіп тастайтын да, әлден уақытта ашуы басылып, мұндай әрекеттің жаман екенін, адам баласы тек қаралы хабарды естірткенде немесе мәйітті жерлеп қайтқан кезде ғана үйге қарай жүгіретінін айтып, бізді біраз «жүгендеп» алатын. Кейде ұзақ күн доп қуып келіп, бар шаруаны бітіргендей атамның жанына жақындай келе екі бүйірді таянып тұра қалсам: «Тәйт әрі, екі бүйіріңді таянып, не шақырып тұрсың?» дейтіні есімде. Бала кезімізде бұл айтқандарға соншалықты мән бермесек те, есейе келе зерделесек, Құдай оның бетін ары қылсын, қазақтың салты бойынша жақынынан айырылған адам ғана қос қолын беліне таянып, өмірден озған туған-туысын жоқтайтын болған. Сонда, жарықтық үлкен адамдар бізге ұрысқанда «әулетке қандай да бір нәубет келмесін» деп ойлаған екен ғой. Бір таңданарлығы, қазіргі күні қайсыбір қазақ кинорежиссерлері кезекті киноны толық түсіріп болғанша сақал-мұртын алмайды. Бұл да, міне, ырым-тыйымның қанға сіңген түрі болса керек. Қанға сіңген демекші, талайларды тамаша даусымен баурап алған талантты әнші Тамара Асар да ежелгі ырым-тыйымдарды мойындап, кешеден бүгінге жеткен сол ырым-тыйымдардың қайсыбіріне күнделікті өмірде ден қоятын көрінеді. - Мен таза қазақы ырым-тыйымдарды өмір сүру қауіпсіздігінің, бала тәрбиесінің шағын тұжырымдамасы деп түсінемін. Мысалы, мен «сол көзің тартса жабырқап, оң көзің тартса қуанасың», «бүйіріңді таянба», «жағыңды таянба», «көсіліп отырма» деген тәрізді ырым-тыйымдарды өзімше қабылдаймын. Мысалы, қыз баланың аяғын көсіліп отырғанынан жаман нәрсе жоқ. Қыз баланың үнемі жинақы жүргені абзал. Өте ырымшылмын. Сондықтан балама «бәтеңкеңді оң аяқтан ки, оң жеңіңді бірінші ки, киімді теріс ілме» деп үнемі айтып отырамын. «Неге?» деп сұрай қалса, ерінбей-жалықпай оның мәнісін түсіндіремін. Ал сахнаға шыққанда, үнемі оң аяғыммен шығамын. Мұның бәрі маған ата-әжемнің тәрбиесінен сіңген қасиет, - деп әнші Тамара Асар ағынан жарылды. Ал бұл жөнінде зиялы қауым өкілі мен этнограф-ғалымдар не дейді? Дулат ИСАБЕКОВ, жазушы-драматург: - Ата-анамыз бізге жас кезімізде, «аяқ киімді кигенде оң аяқтан бастап кию керек», «жатарда жаман ойламау қажет», «ымыртта, яғни бейуақта ұйықтама» деп үнемі айтатын. Мысалы, «ымыртта ұйықтама» дейтіні мистика бойынша, «дәл сол уақытта жын қоныс аударады, көшіп жүреді екен. Жын ұйықтап жатқан адамның үстінен өтіп кетсе, ол есалаң болып қалады» дейді. Сондай-ақ «суға түкірме, түнде өзенге шомылма, түнде тырнақ алма» деген ырым-тыйымдарды да жиі еститінбіз. Қазақы ырым-тыйымның барлығы да кәдуілгі өмірдің өзінен, тұрмыста кездесетін алуан түрлі жағдайаттардан алынған. Мәселен, «түнде тырнақ алма» деген тыйымды алайық. Ештеңесі жоқ, қазіргі күні кейде тырнақты түнде алып жүрміз ғой. Меніңше, мұнда тұрған ешнәрсе жоқ секілді. Бірақ ойлап отырсаңыз, ата-бабаларымыз өмір сүрген сол бір ғасырларда бүгінгідей жарқырап тұрған жарық шам болмаған, сондықтан бала-шағалары тырнақ аламын деп «саусақтарын кесіп ала ма?» деп қобалжудан осындай тыйым пайда болуы мүмкін. Жалпы, мен ырым-тыйымдардың барлығын бірдей қабылдай бермеймін. Меніңше, оның қажеттісін алу керек те, қажетсізін ысырып тастау қажет. Менің пікірім - осы! Досымбек ҚАТРАН, тарих ғылымдарының кандидаты, этнограф: - Ырым-тыйым көп жағдайда адамның наным-сеніміне тығыз байланысты. Ырым дегеннің өзі қандайда бір жағдайға байланысты әлдебір әрекеттерді атқармауға тыйым салады. Ырым-тыйым халқымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін шатастырмау үшін де қалыптасқан. Оның үстіне ақ пен қара, күн мен түн, жақсылық пен жамандық секілді дуалистік түсініктердің қолданыстағы мәні мен маңызын, парқын ажырату үшін, бұған қоса, осындай жағдайаттарды ырымдауға, олардың қайсыбіреулеріне тыйым салу мақсатында ырым-тыйым пайда болған. Ал тыйымның өзі ырымдауға байланысты болады. Мәселен, шәй немесе сусын құйғанда, үлкендер «қолдың сыртына қарай құйма» деп жатады. Ал мұның мәнісі халқымызда мәйітті арулаған (жуындырған) кезде суды қолдың сыртына қарай құяды. Демек, сусынды ешқашан қолдың сыртына қарай құюға болмайды. Сондай-ақ «ауылға қарай атпен шаппа немесе жүгірме» дейді. Мұның өзі қазақтың салтында үйге қарай шауып келетін жағдай бар екендігін білдіріп тұр. Анығын айтсам, қазақтың салтында суыт хабар айтуға келген адам ғана ауылға шауып келеді. Сонымен қатар «есікті керме» деген тыйым бар. Мұның мәнісі, бұрындары жаманат хабар алып келген адам ғана есікті керіп тұрып, хабарды жеткізетін болған. Тағы бір ерекшелігі, мұндай хабар әкелген адам үйге кірмей, тізе бүкпей кетеді. Түйіндеп айтсақ, ата-бабаларымыз қалыпты жағдай мен қалыптан тыс жағдайдың ара жігін ажырату үшін ырым-тыйымдарды пайдаланған. Демек, ырым-тыйым күнделікті тұрмыста орын алып келген алуан түрлі жайттардың негізінде қолдану үрдісіне енген. Бұған қоса, ырым-тыйым адамның қауіпсіздігін сақтау мақсатында да қолданылғанын айтуға болады. Қалай десек те, қазақтың ырым-тыйымдарының астарында үлкен тәрбиелік мән бар. Жасыратын түгі жоқ, менің өзім де ретіне қарай қайсыбір ырым-тыйымдарды ұстанамын. Өйткені ырым-тыйым жақсылыққа бейімдеп, жамандықтан сақтандырып отырады. Міне, бұл - ырым-тыйымның басты қағидасы! Қаперіңізде болсын!1. Белді, жақты таянбайды. 2. Жер таянып отырмайды. 3. Тізені құшақтамайды. 4. Жуған қолды сілкісе, ырыс-несібе кетеді. 5. Саусақты адамға қаратып шошайту әдепсіздік болып саналады. 6. Саусақты, қолды орынсыз ауызға салуға болмайды. Бұл да әдепсіздіктің белгісі. 7. Екі қолды төбеге қойып отырмайды. Қазақтың салтында басына қайғы түскен адам ғана қос қолын төбесіне қояды. 8. Басты шайқауға, тісті қайрауға болмайды. Себебі бұлай ету жүйке ауруына шалдыққан адамның белгісі. 9. Таңдайды қағуға болмайды. Үйдің ішінде таңдай қағу - жаманшылық шақырудың белгісі. 10. Біреуге қарап ерін шығаруға, жасы үлкен адам алдында аяқты созып отыруға, адамға қарап түшкіруге, үлкен кісінің жолын кесуге болмайды. Қариялар мұндай ерсі қылықтарды әдепсіздіктің белгісі деп жас ұрпаққа үйретіп отырған. 11. Құран оқығанда күлуге болмайды. Құранды жерге тастауға, аяққа басуға болмайды. Өйткені ол - киелі кітап. 12. Адамға қарап керілмейді, бұл - әдепсіздік. 13. Жатқан адамның үстінен аттамайды. Кемтар адамға күлме, күлсең басыңа келеді. 14. Қазақ халқында «сәрсенбі - сәтті күн» дейтін ырым да бар. Осы ырымды берік ұстанған адамдар кез келген үлкен істі сәрсенбі күні бастағанды құп көреді.
Жомарт МОЛДАХМЕТҰЛЫ
Ырым-тыйымдар » Соңғы қосылған дүниелер »